Zmiany klimatu mogą szczególnie mocno dotknąć osoby starsze i te wymagające szczególnej opieki. Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej już dziś wychodzi naprzeciw wyzwaniom związanymi z pandemią, starzeniem się społeczeństwa i nowymi zjawiskami klimatycznymi. 

Klimat jest najważniejszym czynnikiem mającym wpływ na wszystkie żywe organizmy w każdym aspekcie ich życia. Od milionów lat ulegał on nieustannym zmianom. Pierwotnie zmiany te zachodziły samoistnie jednak obecnie uważa się, że  człowiek, w znacznym stopniu, przyczynił się do jego anomalii. Jednocześnie to właśnie my – ludzie, możemy mieć realny wpływ na środowisko w którym żyjemy, co z kolei ma znaczenie dla nas samych oraz następnych pokoleń.”Jak napisał prof. dr hab. Zbigniew W. Kundzewicz1 „środowisko nie tylko otrzymujemy w spadku po naszych rodzicach, lecz także pożyczamy je od przyszłych pokoleń – naszych dzieci i wnuków. Powinniśmy więc zostawić po sobie świat w jak najlepszym stanie”.                                                          

Zmiany klimatu są więc problemem globalnym, dotyczą wszystkich społeczeństw oraz państw świata. Dlatego niezbędna jest współpraca na tej płaszczyźnie na poziome międzynarodowym oraz uznanie zmian zachodzących w klimacie jako problem priorytetowy. Zmiana klimatu ma niewątpliwie znaczący wpływ na zdrowie a nawet życie człowieka. W sposób bezpośredni - poprzez coraz częstsze występowanie pogodowych zjawisk ekstremalnych, jak również w sposób pośredni - poprzez rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych, zanieczyszczenie wody czy powietrza.

To właśnie pandemia COVID-19 spowodowała, że cały świat zwrócił uwagę w jakim kierunku zmierzamy jako ludzie – najważniejszy element całego ekosystemu. Teraz jest właśnie ten czas kiedy musimy zdobyć i dobrać instrumenty niezbędne do wykorzystania we wspólnych działaniach związanych ze zmianą klimatu.

Wiele prowadzonych profesjonalnie badań wykazuje powiązania pomiędzy zdrowiem populacji (bez względu na miejsce zamieszkania) a wskaźnikami zmian klimatu. Do najważniejszych przyczyn wpływających na stan zdrowia człowieka zaliczają się te, które mają bezpośredni wpływ na nasze zdrowie bądź życie. Zmiany klimatu pociągają za sobą głównie negatywne konsekwencje dla zdrowia, przy czym wpływ zmian klimatu na zdrowie nie jest równomierny dla całej populacji.

Seniorzy pod szczególną opieką

Do grup szczególnie wrażliwych na wpływ zmian klimatycznych zdecydowanie należą dzieci, osoby starsze oraz osoby ze złożonymi problemami zdrowotnymi, w tym osoby z niepełnosprawnościami. W pierwszej kolejności zmianami klimatu dotknięte są najbiedniejsze i najbardziej wrażliwe społeczności, jednak postępujące zmiany klimatyczne i demograficzne prowadzą do zaburzeń w rozwoju całej populacji. Osoby starsze są bardziej wyczulone na zmiany zachodzące w środowisku, a także mniej odporne na wpływ czynników szkodliwych i zakaźnych oraz  toksyn.

Seniorzy mają również większe obciążenie chorobowe niż osoby w młodszym wieku. Skumulowany efekt tego zwiększonego obciążenia chorobowego sprawia, że osoby starsze są mniej zdolne lub wręcz niezdolne do tolerowania zmieniających się czynników zewnętrznych. Poza tym, osoby starsze o złym stanie zdrowia, są niewątpliwie bardziej narażone na poważne konsekwencje zdrowotne.

Najgroźniejszymi czynnikami zmieniającego się klimatu mającymi wpływ na zdrowie człowieka, w tym w szczególności seniorów, są fale upałów, które mogą zwiększyć ryzyko zachorowań a nawet śmierci, zwłaszcza wśród osób z niewydolnością serca, cukrzycą i innymi przewlekłymi schorzeniami zdrowotnymi. Niewłaściwe nawyki oraz brak odpowiedniej reakcji mogą prowadzić do ciężkich udarów cieplnych i odwodnienia u osób starszych, a to z kolei może zaostrzyć istniejące już schorzenia.

Równie niebezpieczne są inne ekstremalne zjawiska pogodowe i ich skutki, takie jak np. powodzie (związane z obfitymi deszczami, huraganami i burzami przybrzeżnymi), susze i dzikie pożary, które niosą ze sobą ryzyko pogorszenia zdrowia, a nawet śmierci osób starszych, ze względu na osłabioną sprawność fizyczną i psychiczną, w sytuacjach, w których ważna jest szybka i sprawna reakcja. Bardzo groźne są zanieczyszczenia powietrza, w tym smog, który pogarsza warunki oddechowe - zwłaszcza w przypadku występowania typowych dla starszych osób dorosłych trudności, takich jak astma i przewlekłe choroby płuc - zwiększa ryzyko zawału serca, szczególnie u tych osób starszych, które są chore na cukrzycę lub otyłość.

Dla seniorów z osłabionym układem odpornościowym, istotnym skutkiem oddziaływania zmian klimatycznych, stanowiącym ogromne zagrożenie, są także choroby zakaźne i pasożytnicze, w tym rozprzestrzeniane przez komary i kleszcze. Nie można zapominać o skutkach zanieczyszczenia wody, prowadzącego w dużym stopniu do narażenia na ryzyko zachorowania na choroby układu pokarmowego, co jest szczególnie groźne właśnie dla osób starszych.

Wobec tego zarówno postępujące globalnie zmiany klimatyczne, jak i starzenie się społeczeństwa na całym świecie, postrzegane są jako dwa największe, bieżące wyzwania i problemy całej ludzkości.

                                                                                     

Nowe wyzwania          

Przyglądając się szerzej tematowi zmian klimatu nie sposób nie dostrzec sytuacji, w której znalazł się obecnie cały świat. Pandemia koronawirusa jest już z nami cały trudny -pełen wyzwań i trosk – rok. Zmieniła ona funkcjonowanie całego świata, przemodelowała podejście do wielu spraw, w tym także dotyczących ochrony środowiska. Spowodowała, że zaczynamy doceniać rolę i wagę zdrowia publicznego oraz obecność systemowej ochrony sanitarnej.

Zauważyć możemy zjawiska, w których dotychczasowe problemy zastępują nowe, a w kwestii ochrony środowiska stoimy przed nowymi wyzwaniami. Z jednej strony w wielu miejscach na świecie zaobserwować możemy spadek emisji dwutlenku węgla poprzez ograniczenie transportu lotniczego, morskiego, samochodowego, zamknięcie niektórych zakładów produkcyjnych czy  zmniejszenie konsumpcjonizmu, a z drugiej pojawił się problem z odpadami medycznymi, które nie mogą być poddane recyklingowi czy wzrost zużycia prądu w gospodarstwach domowych, w których realizujemy większość potrzeb.

Istotna jest świadomość, że trwająca epidemia COVID-19 ma szczególny wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne ludzi na całym świecie, również na skutek wprowadzanych obostrzeń związanych z przeciwdziałaniem jej skutkom. Epidemia niewątpliwie w znaczący sposób wpłynęła na wydolność systemów ochrony zdrowia, w tym opieki długoterminowej, w szczególności w kontekście ograniczonych zasobów kadrowych, ale także sprzętowych i organizacyjnych.

Ze względu na fakt, że osoby starsze należą do jednej z głównych grup ryzyka zakażenia wirusem SARS-CoV-2 i zachorowania na COVID-19 państwa podejmują niezbędne działania ograniczające wpływ epidemii na osoby starsze i ich opiekunów, zarówno w zakresie zapobiegania i kontroli zakażeń, zachorowań i zgonów z powodu COVID-19, jak również zapobiegania negatywnym skutkom restrykcji epidemicznych związanym z izolacją społeczną i utrudnionym dostępem do usług zdrowotnych, które mają szczególne znaczenie w odniesieniu do osób starszych i niesamodzielnych.

W tym kontekście jeszcze bardziej istotne stają się dotychczasowe wysiłki na rzecz cyfryzacji systemu ochrony zdrowia i rozwoju e-usług zdrowotnych, wykorzystujących nowoczesne technologie, co może nie tylko ograniczyć negatywne skutki epidemii w przyszłości, ale również usprawnić proces udzielania świadczeń zdrowotnych i realizacji innych działań zdrowia publicznego, w tym również na rzecz osób starszych i ich opiekunów.

Ponadto poszukiwanie nowych sposobów myślenia i radzenia sobie z zagrożeniem i ryzykiem, złożonością i niepewnością przynosi rozwiązania prowadzące do deinstytucjonalizacji, podejmowania i realizowania zadań umożliwiających szybkie i skuteczne działanie w środowiskach lokalnych. Proces adaptacji, zarówno w warunkach postępujących zmian klimatycznych, rosnącego wpływu oddziaływania  czynników pogodowych oraz panującej epidemii, przy jednoczesnym uświadamianiu sobie nieuchronności zachodzących zmian, powinien skutkować łagodzeniem oddziaływania na grupy najbardziej narażone, potrzebujące szczególnego wsparcia – dzieci i seniorów.

W warunkach zmieniającego się klimatu i potencjalnie zwiększającego się ryzyka klimatycznego konieczne staje się opracowanie jak najlepszych strategii adaptacji. Osoby starsze – choć niewątpliwie wyjątkowo podatne na skutki zmiany klimatu – mają w tym obszarze do odegrania wiodącą rolę społeczną poprzez dzielenie się swoją wiedzą i doświadczeniem w radzeniu sobie ze zmianami klimatu, zmianą modelu stosunków społecznych, w budowaniu integracji międzypokoleniowej.

Święty Jan Paweł II w liście do osób w podeszłym wieku wskazywał, iż „Ludzie starzy pomagają nam mądrzej patrzeć na ziemskie wydarzenia, ponieważ dzięki życiowym doświadczeniom zyskali wiedzę i dojrzałość. Są strażnikami pamięci zbiorowej, a więc mają szczególny tytuł, aby być wyrazicielami wspólnych ideałów i wartości, które są podstawą i regułą życia społecznego. Wykluczyć ich ze społeczeństwa znaczy w imię nowoczesności pozbawionej pamięci odrzucić przeszłość, w której zakorzeniona jest teraźniejszość”.2

Osoby starsze wnoszą olbrzymi wkład w  życie każdej rodziny poprzez kultywowanie i rozwój więzi międzypokoleniowej.  To właśnie one realizują ciągłość pokoleń. Doświadczenie życiowe osób starszych stanowi bezcenny skarb, a swoją wiedzą, radą i mądrością mogą zawsze służyć młodszym pokoleniom. 

Dlatego też polityka społeczna wobec osób starszych stanowi dla całej Rady Ministrów jeden z priorytetów realizowanej polityki publicznej. Celem polityki społecznej wobec osób starszych jest podnoszenie jakości życia seniorów miedzy innymi poprzez umożliwienie im pozostawania jak najdłużej samodzielnymi i aktywnymi oraz zapewnienie bezpieczeństwa.

Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej z działaniami na rzecz osób starszych

Czas pandemii, obok zagrożeń spowodowanych rozprzestrzenianiem się choroby Covid-19, spotęgował wśród seniorów poczucie wyobcowania i osamotnienia. W celu niwelowania poczucia samotności oraz zapewnienia bezpiecznych warunków i podtrzymywania aktywności osób starszych, Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej realizuje liczne działania na rzecz seniorów związane z informowaniem o zagrożeniach oraz o ochronie osób starszych przed koronawirusem, a także promowaniem akcji wolontariackich dla seniorów oraz lokalnych społeczności dotyczących wspierania seniorów w codziennych czynnościach (np. pomoc sąsiedzka m.in. przy zrobieniu zakupów, czy zapewnieniu posiłków) i funkcjonowaniem Solidarnościowego Korpusu Wsparcia Seniorów.

Dotarcie do jak najszerszego grona zainteresowanych - seniorów oraz osób, które mogą przekazać informacje swoim najbliższym, czy też zechcą wesprzeć osoby starsze w czasie epidemii, zapewniono poprzez rozesłanie przygotowanych informacji do wszystkich placówek Senior+ oraz organizacji pozarządowych zaangażowanych w realizację zadań w ramach Programu ASOS, w całym kraju, a także poprzez zamieszczenie i bieżące aktualizowane informacji na stronach internetowych Ministerstwa: https://www.gov.pl/web/rodzina oraz http://senior.gov.pl/ (w zakładce „Bezpieczny i aktywny senior”) oraz w mediach społecznościowych. Ponadto w Polskim Radiu, w marcu 2021 r. zostanie wyemitowany cykl audycji pt. „Wspierajmy Seniorów”.

Taki sposób działania wpisuje się w rekomendacje Światowej Organizacji Zdrowia  oraz działania Komisji Europejskiej dotyczące zdrowego i aktywnego starzenia3, a także jest zgodny z przyjętym przez Radę Ministrów kierunkiem polityki wobec osób starszych. Dokumentem wyznaczającym  zakres polityki senioralnej rządu zjednoczonej prawicy jest - Polityka społeczna wobec osób starszych 2030. Bezpieczeństwo - Uczestnictwo – Solidarność - przyjęta przez Radę Ministrów w końcu 2018 roku. Włączenie strony pozarządowej oraz wszystkich instytucji rządowych i samorządów w tworzenie dokumentu pozwoliło na przygotowanie diagnozy społecznej sytuacji osób starszych o wysokim poziomie merytorycznym, adekwatnej do faktycznych potrzeb i wyzwań, oraz określenie działań mających realny wpływ na realizację celów polityki społecznej wobec osób starszych.

Polityka społeczna wobec osób starszych jest interdyscyplinarna - jej działania wpisują się w większość obszarów polityki publicznej realizowanej przez Radę Ministrów, a działania podejmowane przez Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej w kwestii zmiany klimatu mają charakter przede wszystkim edukacyjny. Osoby starsze wnoszą istotny wkład w wysiłki na rzecz zrównoważonego rozwoju, w tym poprzez swoje doświadczenie oraz aktywny i znaczący udział w życiu społecznym. Z myślą o nich Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej przygotowało programy rządowe, w których seniorzy mają możliwość korzystania z zajęć, których celem jest poznanie tematyki z zakresu ekologii oraz ochrony środowiska.                                                                                                                       

SENIOR+, AKTYWNI+, EKO-SENIOR

Program wieloletni „Senior+” na lata 2021-2025 spowodował, że w placówkach dziennego pobytu realizowane są zajęcia, w których seniorzy biorą udział w wykładach o tematyce ochrony klimatu (np. dot. spalania odpadów i ochrony powietrza); pogadanki o tematyce ekologicznej, wspólne warsztaty.

Podobne zadania dofinansowywane były do roku 2020 w ramach programu na Rzecz Aktywności Osób Starszych (ASOS), które będą kontynuowane w ramach Programu Wieloletniego na rzecz Osób Starszych „Aktywni+” na lata 2021-2025. Chodzi tu przede wszystkim o warsztaty z zakresu projektowania i pielęgnacji ogródków przydomowych, zajęcia edukacyjne dot. recyklingu, konsultacje z dietetykiem z zakresu zdrowego i ekologicznego żywienia mające na celu przeciwdziałanie chorobom cywilizacyjnym. Na ogół programy mają charakter międzypokoleniowy.

Przykładem projektu zrealizowanego i dofinansowanego w ramach Rządowego Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2014-2020 Edycja 2020 może być „Eko-Senior”, realizowany w roku 2020 przez Caritas Archidiecezji Katowickiej, który był odpowiedzią na potrzeby aktywności seniorów oraz aktualne i narastające potrzeby społeczne – takie jak: konieczność wzbudzenia świadomości proekologicznej, rozwoju działań na rzecz ochrony środowiska i rozwoju wspólnej pracy na rzecz ochrony własnego zdrowia i jego profilaktyki. Główne założenia projektu realizowane były za pomocą metod aktywnych, zajęć edukacyjnych, prelekcji, pogadanek, wykładów, warsztatów, warsztatów plenerowych, treningów, wyjść i wycieczek, a także przedsięwzięć rekreacyjnych, zawartych w trzech następujących po sobie etapach: zajęcia edukacyjne w formie teoretycznej, aktywne warsztaty praktyczne oraz wymiana doświadczeń.

Śląski Projekt Eko-Senior  to kompleksowy system działań edukacyjnych i aktywizujących wobec osób starszych, uczestników dziennych domów pomocy społecznej, którego założenia opierają się na idei uczenia się przez całe życie, a główne kierunki działań zakładają zintegrowanie istotnych wzajemnych zależności: poprawę jakości życia osób starszych przez podniesienie aktywności, poziomu wiedzy proekologicznej i prozdrowotnej.

Nowatorską formą pracy były praktyczne, aktywizujące warsztaty proekologiczne: Eko Spiżarnia Seniora i Ogródek Ziołowy, w połączeniu z warsztatami kulinarnymi i zdrowego żywienia, Eko Drogeria Seniora, z nastawieniem na samodzielną produkcję kosmetyków pielęgnacyjnych oraz eko-detergentów,  eko rękodzieło i hobbystyka, będące warsztatami ekologiczno-artystycznymi, z wykorzystaniem ogólnodostępnych materiałów recyklingowych oraz liczne działania i inicjatywy integracyjne w postaci nabywania i wymiany doświadczeń w ramach eko-pikników integracyjnych, cyklicznych warsztatów plenerowych, imprez i wyjazdów do ekologicznych zakątków Polski.

Środowisko, w którym żyjemy w bardzo szybkim tempie zmienia się w system brudnych, zaśmieconych, nieprzyjaznych człowiekowi miejsc, a sam człowiek otacza się olbrzymią ilością wyprodukowanych, zużytych, często szkodliwych dla zdrowia przedmiotów. Edukacja ekologiczna jest niezwykle ważna w uświadomieniu potrzeby i konieczności jego ochrony. W czasach obecnych to jedno z najpoważniejszych i najbardziej odpowiedzialnych społecznych zadań.  Kampanie i działania edukacyjne, których celem jest kształtowanie odpowiedzialności za stan środowiska przyrodniczego, wzbudzanie gotowości działania w celu jego ochrony i tworzenia więzi emocjonalnych z przyrodą mają charakter międzypokoleniowy. Zrealizowany w Polsce, na Śląsku projekt uwzględnia powyższe wartości, przy czym włącza w ich krzewienie również osoby starsze, tym samym dodatnio wpływając na ich aktywny udział w życiu społecznym.

Uwrażliwiając osobę starszą na potrzeby środowiska, bogacenie jej wiedzy o zależnościach zachodzących w przyrodzie, wskazywanie jej piękna i różnorodności ma ukazać również osobom najstarszym,  jak wiele zależy wciąż od nich samych i jak bardzo są wciąż potrzebni w lokalnych społecznościach. Podejmowane w takich projektach inicjatywy służą poprawie ogólnego stanu zdrowia, zarówno w aspekcie zdrowia somatycznego, jak i psychicznego, tym samym dodatnio wpływają na udział seniorów w życiu społecznym i ich aktywne włączenie się w działania na rzecz ochrony środowiska.

Więcej informacji o programach oraz systemowych działaniach wspierających, realizowanych przez Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej na rzecz seniorów, rodzin z dziećmi, osób z niepełnosprawnością można znaleźć na stronach internetowych naszego resortu.

Autor: Lidia Ułanowska, Dyrektor Departamentu Polityki Senioralnej

Tytuł, lead i śródtytułu przygotowane przez redakcję TOGETAIR

1http://www.sozosfera.pl/nauka-i-srodowisko/co-z-tym-klimatem

2List Ojca Świętego Jana Pawła II Do moich Braci i Sióstr – ludzi w podeszłym wieku, pkt 10.

3https://ec.europa.eu/eip/ageing/home_en.