Oswoić Green Deal w Polsce (Zielony Ład oczami Kowalskiego)

Dlaczego boimy się nowości i tworzymy mity na temat Europejskiego Zielonego Ładu? Czego obawiają się Polacy i w jaki sposób należy komunikować Europejski Zielony Ład, by te obawy ograniczyć? Jakie korzyści mogą nas ominąć w wyniku opóźniania procesu przechodzenia na zieloną gospodarkę? Do oswajania Green Deal warto podejść w taki sposób, w jaki został on pomyślany – systemowo, pokazując jego istotę poprzez konfrontację z popularnymi, a często mylnymi opiniami na jego temat.

Europejski Zielony Ład stanowi jeden z najważniejszych elementów polityki Unii Europejskiej w okresie 2019-2024, ulegający ciągłym modyfikacjom. Jest pomysłem strategicznym na to, w jaki sposób budować neutralną klimatycznie gospodarkę oraz zrównoważone i odpowiedzialne społeczności. To pewien plan działań, w którym Komisja Europejska łączy obszary podlegające dotychczas pod odrębne polityki: podniesienie konkurencyjności gospodarki i bezpieczeństwo strategiczne z kwestiami ekologicznymi i podniesieniem jakości życia mieszkańców kontynentu. Wzorcową koncepcją staje się gospodarka cyrkularna, tj. model gospodarowania, w którym cykle produkcyjne są domykane. Oszczędne wykorzystywanie surowców pozwala na zmniejszenie produkcji odpadów, które z kolei (na tyle na ile jest to możliwe) są ponownie wykorzystywane w różnego typu procesach, stanowiąc w nich surowiec.

Dlaczego to ważne? Europejski Zielony Ład jest odpowiedzią Unii Europejskiej na problemy środowiskowe, które pozostawiła nam w spadku epoka przemysłowa. To także szansa na podniesienie poziomu bezpieczeństwa strategicznego UE. Pozwoli na to m.in. odejście od tradycyjnych źródeł energii, będących w niedoborze w skali kontynentu oraz dotychczasowy sposób budowania wzrostu gospodarczego uzależnionego od tych surowców. Daje on szansę na uniezależnienie się od dostaw surowców energetycznych: ropy naftowej, gazu ziemnego, węgla czy uranu m.in. z Rosji, USA, Chin czy krajów Półwyspu Arabskiego. 

Zielony Ład a pandemia

Pandemia COVID-19 zmieniła podejście do Europejskiego Zielonego Ładu. Na prowadzone działania na rzecz ograniczenia kryzysu klimatycznego nałożył się nowy kryzys. Parlament Europejski dąży do tego, by Zielony Ład stał się fundamentem odbudowy kontynentu po wywołanym nią spowolnieniu. Pandemia unaoczniła nam wpływ gospodarki w jej obecnym kształcie na środowisko naturalne, nowa generacja gospodarki po kryzysie w zamyśle ma być neutralna dla klimatu i w większym stopniu odporna.1

Poza znanymi i szeroko komentowanym w mediach obszarami takimi jak: wzmacnianie produkcji czystej energii, działania na rzecz klimatu i eliminowanie zanieczyszczeń czy zrównoważona mobilność, Europejski Zielony Ład obejmuje także słabiej akcentowane w Polsce obszary: zrównoważone rolnictwo i dostawy zdrowiej żywności, utrzymanie różnorodności biologicznej, ekologiczne procesy i materiały w budownictwie, a także rozwijanie przemysłów i technologii przyjaznych środowisku oraz badań naukowych i innowacji.2 
Wśród najważniejszych inicjatyw składających się na Europejski Zielony Ład znajdują się:
  • Europejskie prawo o klimacie,
  • Europejski Pakt na rzecz klimatu
  • Plan w zakresie celów klimatycznych na 2030 r. 

Poza pełną neutralnością klimatyczną do 2050 r. założono w nich także m.in. zaangażowanie obywateli Unii Europejskiej w działania na rzecz klimatu.3

Dlaczego postrzeganie Europejskiego Zielonego Ładu w Polsce wymaga odczarowania?

Europejski Zielony Ład jest strategią złożoną, a także wymagającą – w tym sensie, że polega na zmianie myślenia o dotychczasowym sposobie funkcjonowania zarówno gospodarki, jak i stylu życia społeczeństw Europy. Im droga do osiągnięcia celu (w tym wypadku neutralności klimatycznej) jest dłuższa, tym większe obawy może ona wzbudzać. Z taką sytuacją mamy do czynienia w Polsce, która startuje z innego pułapu niż inne kraje europejskie np. w kwestii wykorzystywania energii pozyskiwanej z węgla. Z tego względu w naszym kraju Europejski Zielony Ład może budzić większy opór i obrastać mitami.

Najczęściej powtarzane mity i obawy społeczne

MIT 1: Europejski Zielony Ład grozi upadkiem polskiej gospodarki. Jest po to, by osłabić Polskę
WYJAŚNIENIE: To katastroficzna wizja, za którą nie przemawiają fakty. Komisja Europejska wspiera rozwój Polski od ponad 20 lat (jeszcze przed wkroczeniem w 2004 r. Polski do UE), współfinansując ważne dla kraju inwestycje w infrastrukturę oraz rozwój umiejętności i kwalifikacji Polaków. Dlatego mało prawdopodobna wydaje się wersja, w której przedstawicielom Unii Europejskiej miałoby zależeć na osłabieniu lub tym bardziej na upadku polskiej gospodarki. W nadchodzących latach do Polski trafi około 750 mld zł. To prawie dwukrotność rocznego budżetu Polski z ostatnich lat. Unia Europejska w swoich działaniach stawia na sprawiedliwość i solidarność w podziale środków. Należy przy tym pamiętać, że Polska nie jest jedynym krajem Europy Środkowej w strukturach Unii, który boryka się z pewnym zapóźnieniem gospodarczym w stosunku do państw Europy Zachodniej, objętych Planem Marshalla po II wojnie światowej. Ta solidarność dotyczy również i nas.
MIT 2: Europejski Zielony Ład jest zbyt radykalny a stawiane cele zagrażają biznesowi
WYJAŚNIENIE: Cele jakie stawia Wspólnocie Europejskiej Komisja, wyznaczone zostały tak, by stymulować przyjęty i rozwijający pod względem jakości kierunek przekształceń w gospodarce. Stanowienie przepisów w ramach tak złożonego i różnorodnego organizmu, jakim jest Unia Europejska, to niełatwe zadanie. Polityka Zielonego Ładu nie jest radykalna, jednak wyznacza pewien kierunek oraz cele. Będą one podlegać ocenie w oparciu o ujednolicone dla wszystkich kryteria - element systemu kontrolnego postępów we wdrażaniu polityki. Również nieuzasadnione wydają się obawy dotyczące potencjalnego zagrożenia dla sfery biznesu. Zmiana jaka się dokonuje będzie sprzyjać uwolnieniu potencjału osób zatrudnionych w przemysłach schyłkowych, jego przekierowaniu i wykorzystaniu w sektorach generujących większą wartość dodaną niż przemysły tradycyjne, tj. w branżach, które pozwalają na większe zyski.
MIT 3: Europejski Zielony Ład spowoduje podniesienie cen energii 
WYJAŚNIENIE: Każdy nowy produkt lub nowa technologia kosztuje, bez względu na to, czy służy nam w domach czy gospodarce kraju. Mając jednak na uwadze korzyści, jakie przyniesie w postaci np. wyższego komfortu życia bądź oszczędności czasu, decydujemy się na początkowe wydatki, pomimo,  że rezygnacja z nich takiego kosztu by nie generowała. Podobna sytuacja ma miejsce podczas “zakupu” nowych technologii w energetyce. Początkowe koszty służą oszczędnościom w przyszłości, które są bardzo złożone, ponieważ dotyczą nie tylko finansów mieszkańców Polski, dotyczą także środowiska, zdrowia i jakości życia w naszym kraju. Tej obecnej, jak i przyszłej. Polska już teraz zaczyna odczuwać skutki opóźnień we wdrażaniu zielonych technologii, a im dłużej będziemy czekać, tym koszty te będą bardziej dotkliwe.  Pamiętać powinniśmy, że złoża surowców energetycznych nie są nieograniczone, dlatego prędzej czy później przejście na inne źródła energii byłoby nieuniknione, a w ślad za nimi pewne podwyżki cen. Wzrosty te na skutek zaniedbania i odwlekania w czasie procesu transformacji, byłyby jednak bardziej dotkliwe i kosztowne niż w sytuacji przeprowadzenia tej transformacji w sposób zaplanowany już dzisiaj. Tendencje dotyczące wydobycia węgla kamiennego w Polsce pokazują spadek wydobycia o ⅔ w ciągu ostatnich 40 lat. Utrzymanie się spadku w tym tempie doprowadziło do wygaszenia wydobycia w perspektywie najbliższych 30 lat - co jest zbieżne z cezurą  wprowadzenia pełnej neutralności klimatycznej w Europie - w perspektywie do 2050 r. Polska należy do największych importerów węgla w UE. Wybór powinien być jasny. 
MIT 4: Europejski Zielony Ład spowoduje wzrost zagrożenia energetycznego Polski
WYJAŚNIENIE: Jest odwrotnie. Największym zagrożeniem dla Polski jest wyczerpanie się surowców, od których jesteśmy uzależnieni, a to jest nieuniknione. Pewien rozdział w historii energetyki i dziejach ludzkości dobiega końca. Europejski Zielony Ład otwiera nowy etap, którego nie zamknie wyczerpanie zasobów naturalnych. Energetyka oparta na zasobach odnawialnych, takich jak wiatr, słońce czy ciepło Ziemi, gwarantuje Polsce długookresowe bezpieczeństwo energetyczne, dostęp do złóż, których nigdy nie zabraknie. Argumenty dotyczące bezpieczeństwa przemawiają za transformacją. Złoża surowców energetycznych w Europie w znacznej mierze już się wyczerpały – Wspólnota korzysta w największym stopniu z importowanych surowców. Źródła odnawialne gwarantują nam niezależność od zewnętrznych dostaw. Europejski Zielony Ład to polityka wyprzedzająca to co nieuniknione.
MIT 5: Europejski Zielony Ład doprowadzi tysiące ludzi do utraty pracy
WYJAŚNIENIE: Faktem jest, że w skali całej Unii Europejskie około 11 mln miejsc pracy w tradycyjnych sektorach, przemysłach schyłkowych oraz branżach z nimi powiązanych, zaniknie. Zostaną one jednak przekształcone w miejsca pracy w sektorach “wschodzących”, zielonych i nie tylko. Dotyczy to m.in. miejsc pracy w podmiotach związanych z przemysłem energetycznym oraz samochodowym. W zamian utworzone zostaną nowe stanowiska w energetyce odnawialnej a także przy produkcji samochodów wykorzystujących energię elektryczną czy wodór. Ten problem należy również rozpatrywać w kontekście przekształceń rynku pracy w następstwie Covid-19. Nowe miejsca pracy w sektorach rozwijanych w ramach polityki Europejskiego Zielonego Ładu mają stać się dźwignią, która wspomoże odbudowę nadszarpniętej gospodarki Unii Europejskiej po kryzysie związanym z epidemią koronawirusa. 
MIT 6: Europejski Zielony Ład doprowadzi wiele osób do ubóstwa / dotknie najsłabiej sytuowane grupy społeczne
WYJAŚNIENIE: To prawda, że neutralność klimatyczna dla niektórych krajów/regionów będzie większym wyzwaniem, czego przykładem może być polski Górny Śląsk, którego znaczna część rynku pracy bazuje na przemyśle opartym na węglu. Tutaj pojawia się koncepcja sprawiedliwej transformacji, w ramach której UE przeznacza środki na pomoc takim obszarom. Nie chodzi jedynie o wsparcie finansowe, ale także  o eksperckie, badawcze czy technologiczne, które to mają dać zastrzyk inwestycyjny, a co za tym idzie - wesprzeć zielony biznes i rynek pracy. W puli dla takich działań na lata 2021-27 znajduje się nawet do 100 mld euro. Cel Zielonego Ładu dla wszystkich państw w UE jest wspólny, ale drogi do celu mogą być różne, uwzględniające indywidualną sytuację poszczególnych krajów członkowskich. Jako jeden z filarów tej kompleksowej strategii dla Unii podkreśla się ogólne polepszenie dobrostanu społeczeństw i możliwość wzmocnienia tych grup, które tego potrzebują. 
MIT 7: Europejski Zielony Ład nie jest potrzebny. „Do tej pory go nie było a ludzie żyli”
WYJAŚNIENIE: Przewidywania dotyczące tego, w jakim tempie będzie zachodzić zmiana klimatu okazały się niedoszacowane. Świadczą o tym przede wszystkim alarmujące raporty IPCC, w których informowani jesteśmy o wzroście średniej temperatury na świecie w porównaniu do czasów sprzed epoki przemysłowej. Ma to skutki bardziej bezpośrednie (gwałtowne zjawiska pogodowe, fale upałów) i pośrednie (kwestie związane z jakością powietrza, zdrowiem czy zmiany w sposobie produkcji itp.). Na sceptycyzm wobec potrzeby wprowadzenia Zielonego Ładu warto spojrzeć jak na ocenę standardów dotyczących higieny czy opieki poporodowej – poziom wiedzy medycznej, położniczej, neonatologicznej czy psychologicznej zmienia się. Wzrasta świadomość personelu i rodziców. To, że kiedyś maluchom podawało się wodę z cukrem jako lekarstwo i „jakoś żyły”, nie znaczy, że pozostało to bez wpływu na stan ich uzębienia, poprawne działanie żołądka czy sposób odżywiania w przyszłości. Zyskując nową wiedzę naukową, nie ma racjonalnego uzasadnienia, aby pozostawać przy starych schematach.

Przyczyny obaw 

Zmiana sposobu postrzegania nowej rzeczywistości nie zachodzi bezproblemowo i zawsze jest to długotrwały proces, zmuszający do wyjścia ze strefy komfortu. Zielony Ład to nie tylko odejście od węgla, ale zmiana na poziomie technologicznym, społecznym i mentalnym. Zmiana ta - zamiast kojarzyć się z nowym otwarciem – dla znacznej części społeczeństwa nadal jest przeciwieństwem stabilizacji – czyli odejściem od czegoś znanego i trwałego. Do tego dochodzi opór przed zmianą, która przychodzi z zewnątrz, a z którą Polacy mają problem, odnosząc się  do doświadczeń historii na przestrzeni ostatnich 300 lat. 

Kompleksowość polityki Europejskiego Zielonego Ładu stanowi jej dużą zaletę, jednak przy jednoczesnej mnogości tematów i złożoności problemu powoduje niezrozumienie i dezorientację. Skutkuje to zmianami na wielu płaszczyznach: od produkcji, przez energetykę i transport po konsumpcję. Odejście od węgla oznacza nie tylko zamknięcie kopalń i propozycje przebranżowienia dla górników, ale także zmiany w każdej gałęzi gospodarki, bazującej na energii z węgla. Pojawia się więc wiele interpretacji założeń  Zielonego Ładu, pochodzących od różnych grup społecznych czy zawodowych.

W ocenie Zielonego Ładu pojawia się mechanizm oparty na myśleniu krótkoterminowym i zanurzony przede wszystkim w tym, co tu i teraz („mnie to nie dotyczy”). Przyczyny tego można upatrywać w zaplanowanym terminie zakończenia realizacji flagowego celu, jakim jest neutralność klimatyczna w 2050 r. – tak złożony problem wymagać będzie od nas 20 lat pracy.

Jak mówić o neutralności klimatycznej?
Ze względu na to, że w Polsce powstało wiele obaw związanych z Europejskim Zielonym Ładem, należy postawić na rzetelną informację – tłumaczenie każdego aspektu, prezentowanie powiązań, wyjaśnianie przyczyn, pokazywanie, co spowoduje zaniechanie tej strategii, zagrozi bądź utrudni jej realizację. O neutralności klimatycznej trzeba mówić językiem korzyści – przy jednoczesnym podejmowaniu trudnych tematów, czego wyrazem jest również wyjaśnienie nieporozumień wokół tego tematu w tym artykule.

Autorki: Klaudia Plac, Alicja Piekarz, Krajowy Ośrodek Zmian Klimatu IOŚ-PIB
1. https://www.europarl.europa.eu/news/pl/headlines/society/20200618STO81513/zielony-lad-klucz-do-neutralnej-klimatycznie-i-zrownowazonej-ue (dostęp: 01.02.2021 r.)
2. https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal_pl (dostęp: 01.02.2021 r.)
3. https://ec.europa.eu/clima/policies/eu-climate-action/pact_en (dostęp: 01.02.2021 r.)