Ogrzewanie budynków mieszkalnych to główne źródło zanieczyszczenia powietrza w Polsce. Winne jest temu spalanie węgla oraz drewna w tzw. „kopciuchach”, czyli kotłach starego typu, które charakteryzuje wysoka emisja zanieczyszczeń. W skali roku i całego kraju, emisja z tego typu urządzeń odpowiada za emisję 52% pyłu PM2,5 oraz 91% rakotwórczego benzo[a]pirenu.1 Oznacza to, że powietrze nad Polską nie ulegnie poprawie jeśli nie pozbędziemy się tego rodzaju ogrzewania. Najnowsze badania przeprowadzone przez Polski Alarm Smogowy i Instytut Ekonomii Środowiska2 na reprezentatywnej próbie 1000 domów jednorodzinnych pokazują, że coś zaczyna się zmieniać i mieszkańcy Polski, choć powoli, to jednak rezygnują z ogrzewania za pomocą „kopciuchów”.
Badania przeprowadzono w grudniu 2020 roku, a ich wyniki można porównać z podobnymi badaniami przeprowadzonymi w 2013 roku przez Instytut Ekonomii Środowiska.3 Możemy zatem prześledzić co zmieniło się przez ostanie siedem lat w zakresie stosowanych źródeł grzewczych czy efektywności energetycznej budynków.
Źródła grzewcze
Jedną z najważniejszych informacji, jakich dostarcza badanie jest fakt, że coraz mniej osób mieszkających w Polsce ogrzewa węglem – w porównaniu z 2014 r. odsetek takich gospodarstw domowych spadł z 69% do 51% – i jest to zdecydowanie największa zmiana jeśli chodzi o wszystkie źródła grzewcze. Choć należy pamiętać, że wciąż ponad połowa domów ogrzewana jest za pomocą węgla. W tym samym czasie wzrosła liczba gospodarstw domowych ogrzewanych gazem, z 14% do 24%. Zwiększył się również odsetek domów ogrzewanych za pomocą biomasy, z 14% do 19%. Porównanie struktury źródeł grzewczych w 2014 i 2020 roku przedstawia wykres poniżej.
W porównaniu z 2014 r. liczba kotłów zasypowych na węgiel spadła o milion. W tym samym czasie liczba kotłów gazowych wzrosła o ponad 600 000. Podobny wzrost został odnotowany w segmencie automatycznych kotłów na węgiel oraz pellet. O niemal 200 000 zwiększyła się liczba kotłów zasypowych i kominków na drewno. Porównując liczby należy pamiętać, że między rokiem 2014 i 2020 przybyło około pół miliona nowych domów. W sumie liczba kotłów zasypowych spadła o około 850 000 – to na pewno informacja pozytywna, która pokazuje, że coraz więcej mieszkańców Polski stawia na nowoczesne źródła ciepła. Niestety, zmiany te zachodzą w znacząco zbyt wolnym tempie - wciąż ponad 2 miliony domów jednorodzinnych ogrzewanych jest za pomocą tego typu urządzeń.
Wśród kotłów węglowych i na biomasę nadal zdecydowaną większość stanowią kotły zasypowe z ręcznym załadunkiem. Ich udział sięga 75%. Należy jednak odnotować, że struktura ta ulega stopniowym przeobrażeniom na korzyść kotłów automatycznych. W wynikach badań z 2014 roku ich udział kształtował się na poziomie zaledwie 12%, aby w 2017 roku wzrosnąć do 18% i w 2020 roku osiągnąć niemal 25%. Średni wiek zasypowego kotła na węgiel to prawie 10 lat. To niestety bardzo zła wiadomość, gdyż oznacza to, że są to kotły o wysokiej emisji zanieczyszczeń i powinny zostać jak najszybciej zlikwidowane. Najmłodsze są kotły na pellet biomasowy, niemal 70% z nich nie przekracza 3 lat.
Na podstawie uzyskanych danych dotyczących rodzaju i wieku urządzeń grzewczych wyliczono grupę urządzeń, które nie spełniają wymogów uchwał antysmogowych i jako takie kwalifikują się do wymiany w najbliższych latach – w dalszej części artykułu nazywana jest ona grupą docelową. Aż 54% domów jednorodzinnych w Polsce ogrzewanych jest kotłami na węgiel i drewno charakteryzującymi się zbyt wysoką emisją zanieczyszczeń i niespełniającymi limitów emisji określonych w uchwałach antysmogowych. To w skali kraju niemal 3 miliony kotłów, kwalifikujących się do wymiany w nadchodzących latach. Najwięcej tego typu urządzeń jest w domach starszych i znajdujących się na terenach wiejskich.
Plany w zakresie modernizacji źródeł na paliwa stałe
Spośród wyników w zakresie modernizacji źródeł grzewczych najsilniej wybrzmiewa fakt, że niemal połowa badanych, których domy ogrzewane są za pomocą kotłów niespełniających wymogów uchwał antysmogowych nie posiada żadnych planów w zakresie zmiany źródła grzewczego. To informacja, która powinna zaalarmować zarówno władze centralne, jak i regionalne oraz lokalne – niezbędna jest intensywna kampania informacyjna dotycząca wymogów uchwał antysmogowych i dostępnych programów dotacyjnych do likwidacji przestarzałych źródeł ciepła.
Wśród osób, które planują taką zmianę, najczęściej wybierane jest przejście na paliwo gazowe. Niespełna 9% badanych z grupy docelowej podjęło decyzję o wymianie dotychczasowego źródła na nowoczesny kocioł węglowy (w zdecydowanej większości badani z tej grupy wskazują, że będą to kotły automatyczne). Zbliżona liczba badanych wybrała kotły na pellet. 5% badanych deklaruje chęć wykorzystania pomp ciepła, a 3% zamierza instalować ogrzewanie elektryczne, jednak z reguły bazować ma ono na energii pochodzącej z planowanej instalacji fotowoltaicznej.
Nieco ponad połowa badanych planujących realizację modernizacji źródła liczy na pozyskanie dotacji. Co dziesiąta osoba z tej grupy wskazuje, że posiłkować się będzie pożyczką lub kredytem. Pozytywną informacją jest to, że wymiana źródła ciepła plasuje się na pierwszym miejscu wśród najpilniejszych potrzeb inwestycyjnych właścicieli budynków należących do segmentu docelowego.
Izolacja termiczna
Obok źródła ciepła to izolacja termiczna przegród decyduje o stopniu efektywności energetycznej budynku. Wyniki badań wskazują, że co trzeci budynek jednorodzinny nie posiada w ogóle warstwy izolacyjnej ścian zewnętrznych. Wraz z budynkami posiadającymi najcieńszą warstwę izolacji to w sumie ponad 2 miliony domów. Zdecydowanie częściej brak izolacji termicznej ścian charakteryzuje budynki zlokalizowane na terenach wiejskich. W miastach izolacji nie posiada co czwarty budynek jednorodzinny. Wśród budynków ocieplonych największą grupę stanowią budynki z warstwą izolacji w zakresie 9–10 cm. 23% budynków jest ocieplonych materiałem termoizolacyjnym o grubości przekraczającej 10 cm. Jednak wciąż spora część budynków posiada izolację, której warstwa nie przekracza 8 cm. Wraz z budynkami nieocieplonymi ich udział przekracza znacznie 40%. Trend zmian jest jednak pozytywny - średnia grubość warstwy izolacyjnej wśród budynków ocieplonych to 11,6 cm. To więcej niż w 2014 roku, kiedy wartość ta wynosiła 9 cm.
59% właścicieli budynków nieocieplonych deklaruje chęć realizacji inwestycji w zakresie termomodernizacji budynku na najbliższe lata. Nieco ponad 40% badanych planujących realizację ocieplenia ścian liczy na pozyskanie dotacji. 16% osób z tej grupy wskazuje, że posiłkować się będzie pożyczką lub kredytem. Średni oczekiwany koszt inwestycji w ocieplenie domu to 24 tys. zł.
Znajomość uchwał antysmogowych
Uchwały antysmogowe, które wprowadzają zakaz użytkowania pozaklasowych kotłów na paliwa stałe, obowiązują niemal w całej Polsce, poza: opolskim, podlaskim i warmińsko-mazurskim. Uchwały określają okres przejściowy na dostosowanie się do tych regulacji; w zależności od województwa mija on w 2021–2024 roku dla kotłów pozaklasowych, a dla kotłów klasy 3 i 4 w 2027 – 2028 roku. Po tych datach będzie można użytkować jedynie instalacje spełniające wymogi ekoprojektu lub 5 klasy lub źródła ciepła nie oparte o paliwa stałe. Jak już wspomniano powyżej odsetek domów jednorodzinnych, które nie spełniają wymogów uchwał antysmogowych to aż 54%, a więc niemal 3 miliony budynków.
Z badania wynika jednak, że zaledwie 45% mieszkańców jest świadomych faktu obowiązywania uchwały na terenie ich województwa. Do tego sama świadomość faktu obowiązywania uchwały nie jest równoznaczna z wiedzą na temat jej konkretnych zapisów. Zaledwie 16% badanych spontanicznie wskazuje wśród głównych zapisów uchwały na konieczność wymiany kotłów innych niż 5 klasa. 6% wymienia zakaz używania węgla niskiej jakości, a 5% respondentów twierdzi, że uchwała w ich województwie wprowadza całkowity zakaz wykorzystania paliw stałych. Pozostali albo nie mają świadomości istnienia uchwał, albo nie są w stanie spontanicznie wskazać czego konkretnie mogą one dotyczyć.
O faktycznym stanie wiedzy na temat zapisów uchwał antysmogowych może świadczyć poziom znajomości zapisanego w nich terminu wymiany kotłów. W tej kwestii wyniki badań nie pozostawiają wątpliwości, że poziom znajomości uchwał antysmogowych jest bardzo niski. Zaledwie 14% badanych z tych województw, w których obowiązują uchwały jest w stanie podać poprawną datę stanowiącą ostateczny termin wymiany kotłów (do poprawnych odpowiedzi zaliczone też zostały daty wcześniejsze niż ostateczny termin zapisany w uchwale). Wyniki te to jasny sygnał dla władz wszystkich szczebli – centralnego, regionalnego i lokalnego, że należy znacząco zintensyfikować działania w zakresie informowania o przepisach dotyczących zakazu wykorzystywania kotłów, które nie spełniają wymogów uchwał antysmogowych.
Znajomość programów wsparcia
Co czwarty badany właściciel budynku jednorodzinnego nie słyszał o dostępności programów wsparcia służących wymianie źródeł grzewczych i innym inwestycjom termomodernizacyjnym. Niemal połowa badanych wskazuje, że wie, iż tego typu programy są dostępne, jednak nie zna ich nazw i z reguły nie orientuje się w szczegółach. Wśród programów wsparcia w sposób spontaniczny najczęściej wymieniany jest rządowy program „Czyste Powietrze”. Jednocześnie w spontanicznej świadomości badanych bardzo niska jest pozycja ulgi termomodernizacyjnej – spontanicznie wskazuje na nią zaledwie 0,8% respondentów.
37% badanych deklaruje chęć skorzystania w przyszłości z programów wsparcia. Niemal połowa badanych postrzega „Czyste Powietrze” jako program atrakcyjny dla właścicieli budynków jednorodzinnych. Tylko co piąty respondent prezentuje przeciwne stanowisko. Z drugiej strony niemal połowa respondentów uważa, że uczestnictwo w programie i pozyskanie dofinansowania wymagałoby od nich sporego wysiłku. Zaledwie co czwarty badany wyraża odmienny pogląd. Wydaje się więc, że mimo reformy z maja 2020 roku, program Czyste Powietrze wciąż postrzegany jest jako program skomplikowany.
Co z węglem?
W kontekście toczącej się obecnie w Polsce dyskusji o całkowitym zakazie ogrzewania domów węglem, również za pomocą kotłów ekoprojektu czy 5 klasy, trzeba wspomnieć, że większość badanych stoi na stanowisku, że w nowych budynkach nie powinno się instalować kotłów węglowych.
Metodologia
Badania zrealizowane zostały przez CEM Instytut Badań Rynku i Opinii Publicznej w listopadzie 2020 r. Zastosowano technikę wywiadów telefonicznych CATI, na podstawie standaryzowanego kwestionariusza wywiadu. Badania wykonano na losowej próbie 1010 właścicieli budynków jednorodzinnych w całej Polsce - dobór próby kontrolowano ze względu na strukturę lokalizacji budynków na obszarach wiejskich i miejskich. W badaniu wzięły udział osoby posiadające w gospodarstwie domowym wpływ na decyzje dotyczące inwestycji związanych ze stanem technicznym budynku. Zrealizowana próba o liczebności 1010 wywiadów, przy założonym poziomie 95% ufności, skutkuje błędem oszacowania w przedziale +/-3%.
Autor: Anna Dworakowska, Polski Alarm Smogowy
1Poland’s Informative Inventory Report 2020. Submission under the UNECE CLRTAP and NEC Directive. Air pollutant emissions in Poland 1990–2018, Ministerstwo Klimatu, Warszawa 2019
2Domy jednorodzinne w Polsce. Źródła grzewcze, stan energetyczny, priorytety inwestycyjne, Instytut Ekonomii Środowiska, Polski Alarm Smogowy, Kraków 2021
3Efektywność energetyczna w Polsce. Przegląd 2013, Instytut Ekonomii Środowiska, Kraków 2014
