Pandemia COVID-19 w ciągu ostatniego roku doprowadziła do bezprecedensowych zmian w codziennym trybie życia większości ludzi na całym świecie. Wprowadzone restrykcje sanitarne i gospodarcze typu „dystans społeczny”, „lock-down”, izolacja domowa, czy drastyczne ograniczenie czasu spędzanego na zewnątrz, odcisnęły silne piętno na kondycji psychicznej i fizycznej milionów ludzi. Już dekadę przed pandemią WHO prognozowała, że do 2030 r. nieleczone problemy ze zdrowiem psychicznym będą wiodącą przyczyną zachorowalności i śmiertelności na świecie.²

Niestety wygląda na to, że pandemia może bardzo przyspieszyć ten proces, co wiąże się z ogromnymi w skali globalnej kosztami emocjonalnymi i negatywnym wpływem na jakość życia znacznej części populacji ludzkiej.³ Mowa tu na przykład o powszechnym, dojmującym poczuciu osamotnienia i zaburzeniach psychicznych prowadzących do ciężkiej i śmiertelnej w skutkach choroby, jaką jest nieleczona depresja. Przy długotrwałym stresie wywołanym „lock-downem” zaburzeniom podlegać może nie tylko ludzka psychika, ale także odporność na choroby, czy ogólna aktywność organizmu na płaszczyźnie biologicznej.⁴

W tym kontekście najnowsze badania potwierdzają⁵, że roślinność i tereny zieleni miejskiej (parki, ogrody, lasy komunalne, zadrzewienia i in.) posiadają niezwykle korzystny wpływ na stan zdrowotny ludzi (soma i psyche). Wykazano, że stopień samooceny, zadowolenia z życia i subiektywnego odczuwania szczęścia są w znacznym stopniu związane z częstotliwością korzystania z terenów zieleni, a nawet z tak pozornie błahym czynnikiem, jakim jest ich widok z okien mieszkania. Przyroda, w tym głównie roślinność, może zapobiegać lub znacznie łagodzić czynniki ryzyka dla ludzkiego zdrowia psychicznego i fizycznego. Ma to duże znaczenie zwłaszcza w miastach, które zamieszkuje już większość globalnej populacji (wg prognoz to 5,0 mld w 2030 roku).⁶

Od dawna znane są liczne dowody potwierdzające silne oddziaływanie roślin na jakość życia ludzi np. w sferze estetycznej, emocjonalnej lub fizjologicznej.⁷ Dobrze udokumentowany i wręcz zdumiewający jest zakres pozytywnego wpływu zieleni na organizm ludzki, co przejawia się m.in. poprzez obniżanie poziomu stresu u osób wypoczywających, poprawę interakcji społecznych w przestrzeniach publicznych, przyspieszenie procesu rekonwalescencji osób chorych (np. zieleń w otoczeniu szpitali, sanatoriów i ośrodków zdrowia), ograniczenie psychicznego znużenia, poprawę koncentracji i efektywności działań (np. zieleń w otoczeniu szkół, przedszkoli, miejsc pracy), tłumienie odczucia agresji i przemocy.  

Badania dotyczące prozdrowotnego oddziaływania roślinności na organizm człowieka od lat znajdują praktyczne zastosowanie np. w Japonii w ramach terapii określanych jako „leśne kąpiele” (jap. „shinrin-yoku”). Wiele wskazuje na to, że sam kontakt z przyrodą - z bujną roślinnością - sprzyja obniżeniu hormonów stresu w organizmie człowieka oraz stymulacji aktywności białych krwinek, dopowiedzianych za zwalczanie komórek nowotworowych.⁸

Negatywne skutki pandemii COVID-19 nakładają się na już istniejące, różnorodne niedostatki dotychczasowych rozwiązań funkcjonalno-przestrzennych miast, które wpływają niekorzystnie na możliwości wypoczynku, stan zdrowia i jakość życia ludzi. Należy tu wymienić nadmierne zagęszczanie zabudowy w centrach, niekontrolowane rozprzestrzenianie się terenów silnie zurbanizowanych („urban sprawl”), czy degradację środowiska i krajobrazu niejednokrotnie poprzez niefrasobliwe i instrumentalne podejście do zasobów przyrodniczych.⁹ Z tej przyczyny na świecie mnożą się próby poprawy jakości życia w miastach przy wykorzystaniu prozdrowotnego oddziaływania zieleni na całe grupy społeczne i poszczególne osoby.¹⁰

Diagnoza

Cywilizacyjne przemiany stylu życia mieszkańców miast przekładają się na silnie odczuwalną społecznie - specyficzną dla każdej epoki i czasu - potrzebę rekreacji i wypoczynku. Obecnie, w czasie pandemii, dużego znaczenia nabiera zapewnienie miejsc rekreacyjnych wysokiej jakości (do rekreacji codziennej i świątecznej) właśnie na obszarach zurbanizowanych. Mieszkańcy miast poszukują takich możliwości najczęściej w pobliżu miejsc zamieszkania [rys. 1.] ze względu na intensywne tempo życia i rosnące trudności komunikacyjne (natężony ruch samochodowy i rosnący czas podróży do pozamiejskich atrakcyjnych miejsc rekreacji).¹

Jakość miejsc i terenów dla wypoczynku zależy szczególnie od czynników przyrodniczych (biotycznych i abiotycznych), które mogą znacząco przyczyniać się do stymulacji lub ograniczenia odczuwania przez organizm człowieka tzw. komfortu lub inaczej „dobrostanu”. Tę syntezę bodźców fizycznych, chemicznych, biologicznych i meteorologicznych określić można jako tzw. bioklimat. Pojęcie bioklimatu wiąże się ściśle z rekreacją, stąd „bioklimat rekreacyjny” należy interpretować jako całokształt zmiennych przyrodniczych oddziałujących na jakość wypoczynku, wśród których zasadniczym czynnikiem jest zieleń, a szczególnie zieleń wysoka (drzewa). Zadrzewienia w zależności od zajmowanej powierzchni oraz zróżnicowania ekologicznego mogą w daleko idący sposób modyfikować warunki bioklimatyczne zarówno lokalnie, jak też na obszarach sąsiednich. Decydujące znaczenie posiada w tym przypadku struktura zieleni (przestrzenna, gatunkowa) uzyskana poprzez długofalowe kształtowanie i pielęgnację - atrakcyjna wizualnie i zapewniająca korzystny bioklimat rekreacyjny, czyli optymalne warunki świetlne i termiczne, przewietrzanie, skład powietrza atmosferycznego i in.¹² [Zdjęcie J. Łukaszewicz, Green Park, Londyn, 2015]

Terapeutyczna wartość terenów zieleni i obszarów przeznaczonych do wypoczynku wynika m.in. z dostępności światła i wartości fizycznych promieniowania słonecznego w przestrzeni otwartej. Ma to niebagatelne znaczenie dla zdrowia, chociażby w związku z możliwością skórnej syntezy witaminy D3 (tzw. „witaminy słońca”). Wiadomo, że zarówno pora dnia, roku, szerokość geograficzna, zacienienie (np. z powodu gęstej zabudowy) oraz warunki pogodowe wywierają zasadniczy wpływ na skórną syntezę witaminy D3. Jednak obecnie, jak wykazują badania, czas ekspozycji na słońce jest bardzo ograniczony wśród dzieci i nastolatków (tzw. „pokolenie komputerowe”)¹³, ale ten problem dotyczy również dużej części populacji dorosłych ze względu na rodzaj wykonywanej pracy (przebywanie w pomieszczeniach zamkniętych).

Rozwiązania

Wprowadzanie zieleni w ujęciu estetycznym, ekologicznym i technicznym na tereny miejskie jest tradycyjnie jednym z remediów łagodzących m.in. zmiany klimatyczne, negatywne zaburzenia w gospodarce wodnej, zubożenie świata zwierzęcego, roślinnego i in.. Właściwie zakomponowana zieleń (pod względem przestrzennym i gatunkowym) na terenach o funkcjach mieszkaniowych to jeden z podstawowych środków służących zapewnieniu odpowiednich warunków środowiska i zrównoważonej rewitalizacji struktury miejskiej.¹⁴ Generalnie oddziaływanie przyrodnicze układów zieleni (parków, ogrodów, zadrzewień ulic i placów, lasów komunalnych, itp.) obejmuje: stymulację wymiany mas powietrza i jego oczyszczanie, redukcję efektu cieplarnianego poprzez asymilację dwutlenku węgla i wydzielanie tlenu, obniżanie amplitud temperatur powietrza (redukcja „wysp ciepła”), poprawę struktury gleby, retencję wody, tłumienie hałasu, i in.¹⁵ [Na zdjęciu Park Śląski w Chorzowie, pow. 600 ha, realizacja 1950-68. Fot.: B. Fortuna-Antoszkiewicz, 2014]

Wiadomo od dawna, że sadzenie roślin drzewiastych na terenach miejskich jest najprostszym (i najstarszym) bezpośrednim sposobem ograniczania zanieczyszczeń pyłowych powietrza. Drzewa mogą bezpośrednio wychwytywać cząstki pyłów lub pośrednio przyczyniać się do redukcji zanieczyszczeń pyłowych poprzez wpływ na zmianę warunków klimatycznych (wskutek działania transpiracji). Chociaż ilość pyłowych zanieczyszczeń powietrza, zatrzymywanych przez drzewa nie wydaje się być z pozoru wysoka, jednakże efekty oddziaływania drzew są znaczne, zwłaszcza w porównaniu z efektywnością innych działań na rzecz poprawy jakości powietrza.¹⁶

Fitoremediacja, bo o niej mowa, to predyspozycje roślin do ograniczania zanieczyszczeń generowanych przez przemysł, domowe urządzenia grzewcze, ruch kołowy m.in. poprzez filtrację i redukcję stężenia pyłów zawieszonych (ang. Particulate Matter - PM) i gazów (np. tlenki azotu NOx, tlenek węgla CO, tlenek siarki SO2 oraz ozon O3). Europejska Agencja Ochrony Środowiska (EEA) podaje, że krytyczne ilości pyłów zawieszonych w atmosferze są problemem w skali światowej (przyczyna chorób i zgonów). Poza opadami jedyną skuteczną formą redukcji zanieczyszczenia powietrza przez PM są rośliny, a zwłaszcza drzewa, które mogą gromadzić te zanieczyszczenia na powierzchniach liści (igieł i blaszek), młodych pędów oraz wysyconej woskiem kory. Zdolność roślin do gromadzenia PM musi być doceniona w skali globalnej ze względu na olbrzymią powierzchnie biologicznie czynną, jaką wytwarzają rośliny.¹⁷

Problemy

Aby jednak miejskie tereny zieleni odpowiednio spełniały swoją funkcję, muszą być właściwie kształtowane, pielęgnowane i przez lata chronione. Należy mieć na uwadze, że w znacznej mierze posiadają charakter antropogeniczny i wykazują ograniczoną trwałość i możliwości samoregulacji poprzez procesy naturalnie zachodzące w przyrodzie. Różnorodne formy roślinności - układy zmienne i wrażliwe na niekorzystne czynniki (działalność człowieka → przekształcanie środowiska) - narażone są, szczególnie w miastach, na degradację. Powiększanie obszarów poddanych antropopresji - sprzyja przekształcaniu siedlisk i występujących na nich zbiorowisk roślinnych. W efekcie przybywa miejsc o zmienionych warunkach glebowych, wodnych, itp., często zanieczyszczonych - odpowiednich dla roślin o szerokiej amplitudzie wymagań, elastycznie opanowujących dane środowisko. Stąd silnie ekspansywne gatunki obce mogą wypierać populacje lokalne, doprowadzając do redukcji liczby gatunków, a finalnie do zmiany struktury ekosystemu i destabilizacji układu przyrodniczego danego obszaru.¹⁸

• Presja inwestycyjna i zagęszczanie zabudowy – ubywanie powierzchni przyrodniczo-rekreacyjnej (rezygnacja ze skwerów, zmniejszanie powierzchni parków) w obrębie miast.
• Problem utrzymania „zdrowej” zieleni miejskiej w cyklu wieloletnim w skrajnie niekorzystnych warunkach siedliskowych centralnych stref miasta.
• Bierna ochrona i brak pielęgnacji roślinności na terenach poddanych antropopresji → zanik form komponowanych, a także wkraczanie roślin inwazyjnych i zagrożenie bioróżnorodności.

Raport przygotowany w ramach programu UNAP (United Nations Association Poland), Agenda 2030: „Polska dla Zrównoważonego Rozwoju” prezentuje syntetycznie strategie wdrażania polityki zrównoważonego rozwoju w wybranych miastach polskich (2021).²⁰ Spośród 18 miast przedstawionych w tym dokumencie (reprezentatywnych w przyjętych progach zaludnienia), jedynie w profilach dziewięciu z nich (zaledwie połowa) zwrócono uwagę w jakikolwiek sposób na znaczenie zieleni w całokształcie zakładanych celów rozwoju. Wskazywano m.in. na działania zmierzające w kierunku poprawy jakości terenów zieleni i zwiększenia udziału zieleni w skali całego miasta. W pozostałych przypadkach „zieleń miejska” nie została wymieniona w żadnym kontekście.

Ten przytoczony przykład dość wyraźnie ilustruje pewien problem w skali całego kraju. Otóż zrównoważony rozwój miast, jednostek samorządowych, regionów - słusznie z resztą określany od lat jako swoisty priorytet - jest w Polsce postrzegany przede wszystkim poprzez pryzmat inwestycji pro-środowiskowych, rozumianych jako: rozwiązania zwiększające efektywność energetyczną, technologie ograniczające emisję gazów i zapylenie powietrza, wydajniejszy recykling opadów, energooszczędne i przyjazne dla środowiska środki transportu masowego oraz inne. Jednak rozwój oparty wyłącznie o inwestycje w „sferze technicznej” nie będzie nigdy w pełni zrównoważony.

Na zakończenie

W kontekście wyzwań, jakie stawia przed nami zmieniający się świat w dążeniu do życia w otoczeniu harmonijnym, pięknym i korzystnym dla zdrowia, należy zwrócić uwagę, że w naszym kraju nadal potrzeba wielu dobrze przygotowanych specjalistów, zwłaszcza z zakresu dyscypliny architektura krajobrazu, którzy będą mogli sprostać narastającym oczekiwaniom. Architektura krajobrazu, w Polsce obecna od 90 lat²¹ (pierwszy ośrodek akademicki powstał w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie jako trzeci w Europie), od 2018 r. pozostając bez statusu oficjalnego tytułu zawodowego, na świecie jest zawodem niezwykle potrzebnym i społecznie prestiżowym. A stały wzrost znaczenia tej branży następuje właśnie z powodu dynamicznych zmian w sferze kształtowania środowiska i jego wpływu na jakości życia populacji globalnej, w większości mieszkającej już w miastach. Pozostaje mieć nadzieję, że i w Polsce ochrona środowiska i przeciwdziałanie zmianom klimatycznym przybierze ostatecznie bardziej interdyscyplinarny charakter.

Autorzy: dr hab. inż. arch. kraj. Jan Łukaszkiewicz, dr inż. arch. kraj. Beata Fortuna-Antoszkiewicz, Katedra Architektury Krajobrazu, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Bibliografia: 

BELL, J.N.B.; TRESHOW, M.: Zanieczyszczenie powietrza a życie roślin. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2004.
CANALES D., BOUTON S., TRIMBLE E., THAYNE J., DA SILVA L., SHASTRY S., KNUPFER S., POWELL M.: Connected urban growth: public-private collaborations for transforming urban mobility. Coalition for Urban Transitions. London and Washington DC 2017, źródło on-line: http://newclimateeconomy.net/content/cities-working-papers [dostep: 15.09.2018].
COP24 - KATOWICE: Innowacyjne Eco-Miasto. Konferencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu. Centrum UNEP / GRID-Warszawa 2018; źródło on-line: https://www.gridw.pl/innowacyjneecomiasto18 [dostęp: 14.12.2018].
DADVAND, P.; NIEUWENHUIJSEN, M.J.; ESNAOLA, M.; FORNS, J.; BASAGAÑA, X.; ALVAREZ-PEDREROL, M.; RIVAS, I.; LÓPEZ-VICENTE, M.; DE CASTRO PASCUAL, M.; SU, J.; JERRETT, M.; QUEROL, X.; SUNYER, J.: Green spaces and cognitive development in primary schoolchildren. Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA (PNAS) June 30, 2015, 112(26): 7937-7942 źródło on-line: https://www.pnas.org/content/112/26/7937 [dostęp: 20.03.2019].
DERKS, J.; GIESSEN, L.; WINKEL, G.: COVID-19-induced visitor boom reveals the importance of forests as critical infrastructure. Forest Policy and Economics 2020, 118: 102253.
EWING, R.; SCHMID, T.; KILLINGSWORTH, R.; ZLOT, A.; RAUDENBUSH, S.: Relationship between Urban Sprawl and Physical Activity, Obesity and Morbidity. Marzluff, J.M. et al. (eds.); Urban Ecology, Boston, Springer 2008: 567-582.
FORTUNA-ANTOSZKIEWICZ, B.: Roślinność w kompozycji przestrzennej: wartości i zachowanie dziedzictwa. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2019.
FORTUNA-ANTOSZKIEWICZ, B.; ŁUKASZKIEWICZ, J.; WIŚNIEWSKI, P.: Przekształcenia kompozycji szaty roślinnej Parku Śląskiego w Chorzowie po 60 latach. Teka Komisji Urbanistyki i Architektury PAN, Oddział w Krakowie 2017 TOM XLV: 193–215.
FORTUNA-ANTOSZKIEWICZ, B.; ŁUKASZKIEWICZ, J.; ROSŁON-SZERYŃSKA, E.; WIŚNIEWSKI, P.; WYSOCKI, CZ.: Invasive species and maintaining biodiversity in the natural areas - rural and urban - subject to strong anthropogenic pressure. Journal of Ecological Engineering 2018(a) 19(6): 14-23.
FORTUNA-ANTOSZKIEWICZ, B.; ŁUKASZKIEWICZ, J.; WIŚNIEWSKI, P.: Stan zachowania i walory krajobrazowe przywodnych zadrzewień topolowych Kanału Żerańskiego - metodologiczne studium przypadku. MAZOWSZE Studia Regionalne 2018(b), 27: 81-102.
FRUMKIN, H.: Urban sprawl and public health. Public Health Reports 2002, 117(3): 201-217.
GALEA, S.R.; MERCHANT, M.; LURIE, N.: The mental health consequences of COVID-19 and physical distancing: The need for prevention and early intervention. JAMA Internal Medicine 2020, 180: 817-818.
GASTON, K.J.; SOGA, M., DUFFY, J.P.; GARRETT, J.K.; GASTON, S.; COX, D.T.: Personalised ecology. Trends in Ecology & Evolution 2018, 33: 916-925.
GAWROŃSKI, S.W.: Fitoremediacyjna rola roślin na terenach zurbanizowanych. Nowak, G.; Kubus, M.; Sobisz, Z., (red.); Drzewa i krzewy w rekultywacji. Mat. IX Zjazdu Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego. Konferencja Naukowa, Wirty - Ustka, 19-22 września 2018 r., Wyd. Polskie Towarzystwo Dendrologiczne: Szczecin 2018: 19-27.
HUIZINGA, J.: Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury. Wyd. Czytelnik, Warszawa 1985.
JOHNSON, M.P.: Environmental impacts of urban sprawl: A survey of the literature and proposed research agenda. Environment and Planning A: Economy and Space 2001, 33(4): 717-735.
KRZYMOWSKA-KOSTROWICKA, A.: Geoekologia turystyki i wypoczynku. PWN, Warszawa 1997.
ŁUKASZKIEWICZ, J.: Zadrzewienia w krajobrazie miasta: wybrane aspekty kształtowania struktury i funkcji. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2019.
ŁUKASZKIEWICZ, J.; FORTUNA-ANTOSZKIEWICZ, B.; BOTWINA, J.; OLESZCZUK, Ł.; WIŚNIEWSKI, P.: Sustainable Development of the City’s Transport Infrastructure - A Project of a New Tram Line with a Linear Park along the Exhibition Channel in Warsaw. Journal of Environmental Science and Engineering A, 2018, 7(7): 285-300.
ŁUKASZKIEWICZ, J.: FORTUNA-ANTOSZKIEWICZ, B.: ROSŁON-SZERYŃSKA, E.: Ursynowska Szkoła Architektury Krajobrazu- Mistrzowie i Ich Dzieło (cz. 1). Acta Sci. Pol. Architectura 2019(a), 18 (1): 133–146.
ŁUKASZKIEWICZ, J.; FORTUNA-ANTOSZKIEWICZ, B.; ROSŁON-SZERYŃSKA, E.; BARTMAN, Z.: Ursynowska Szkoła Architektury Krajobrazu – Mistrzowie i Ich Dzieło (cz. 2). Acta Sci. Pol. Architectura 2019(b), 18 (2): 125–138.
NIEMIRSKI, W. (RED.).: Kształtowanie terenów zieleni. Arkady, Warszawa 1973.
POPEK, R.; GAWROŃSKA, H.; GAWROŃSKI, S.W.: The level of particulate matter on foliage depends on the distance from the source of emission. Int J Phytoremediation 2015, 17(12): 1262-1268.
QING, L.: Effect of forest bathing trips on human immune function. Environ Health Prev Med. 2010, 15(1): 9-17; źródło on-line: www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2793341 [dostęp: 11.12.2020].
SKIBNIEWSKA, H.; BOŻEKOWSKA, D.; GORYŃSKI, J.: Tereny otwarte w miejskim środowisku mieszkalnym. Arkady, Warszawa 1979.
SLATER, S.J.: Recommendations for keeping parks and green space accessible for mental and physical health during COVID- 19 and other pandemics. Preventing Chronic Disease 2020, 17: 200204.
SOGA, M.; EVANS, M.J.; TSUCHIYA, K.; FUKANO, Y.: A room with a green view: the importance of nearby nature for mental health during the COVID-19 pandemic. Ecological Applications 2020, 00(00), doi: org/10.1002/eap.2248.
UNAP - UNITED NATIONS ASSOCIATION POLAND: Zrównoważony rozwój miast w Polsce - od teorii do praktyki. Agenda 2030: Polska dla Zrównoważonego Rozwoju, 2021.
UNEP - UNITED NATIONS ENVIRONMENTAL PROGRAMME: Annual report 2007; źródło on-line: http://wedocs.unep.org/bitstream/handle/20.500.11822/7647/UNEP%202007%20Annual%20Report-2008806.pdf?sequence=5&isAllowed=y [dostęp: 21.07.2018]
VENTER, Z.; BARTON, D.; GUNDERSEN, V.; FIGARI, H.; NOWELL, M.: Urban nature in a time of crisis: recreational use of green space increases during the COVID-19 outbreak in Oslo, Norway. Environmental Research Letters 2020, 15: 104075.
VENTER, Z.; BARTON, D.; GUNDERSEN, V.; FIGARI, H.; NOWELL, M.: Urban nature in a time of crisis: recreational use of green space increases during the COVID-19 outbreak in Oslo, Norway. Environmental Research Letters 2020, 15: 104075.
WACKER, M.; HOLICK, M.F.: Sunlight and vitamin D: a global perspective for health. Dermato-Endocrinology 2013, 5(1): 51-108.
WORLD HEALTH ASSEMBLY.: Global burden of mental disorders and the need for a comprehensive, coordinated response from health and social sectors at the country level: report by the Secretariat. World Health Organization 2012; źródło on-line: https://apps.who. int/iris/handle/10665/78898 [dostęp: 04.01.2021]

[1]   Fortuna-Antoszkiewicz, 2019
[2]   World Health Assembly, 2012
[3]   Galea i in., 2020
[4]   Qing Li, 2010
[5]   Soga i in., 2020; Derks i in., 2020; Venter i in., 2020; Slater, 2020
[6]   UNEP Raport, 2007
[7]   Niemirski, 1973
[8]   np. Krzymowska-Kostrowicka 1997; Qing Li, 2010; Dadvand i in., 2015; Fortuna-Antoszkiewicz, 2019; Łukaszkiewicz, 2019
[9]    Johnson, 2001; Frumkin, 2002; Ewing i in., 2008; COP24 - Katowice, 2018
[10]   Gaston, i in. 2018; Łukaszkiewicz, 2019; Fortuna-Antoszkiewicz, 2019
[11]   Huizinga, 1985; Canales i in., 2017; Venter i in., 2020
[12]   Łukaszkiewicz, 2019
[13]   Wacker, Holick, 2013
[14]   Skibniewska i in., 1979; Fortuna-Antoszkiewicz, 2019
[15]   Bell, Treshow, 2004; Gawroński, 2018
[16]   Bell, Treshow, 2004; Popek i in. 2015
[17]   Gawroński, 2018
[18]   Fortuna-Antoszkiewicz i in. 2018(a)
[19]   np. Fortuna-Antoszkiewicz i in., 2017, 2018(b); Łukaszkiewicz i in., 2018
[20]   UNAP 2021
[21]   Łukaszkiewicz i in., 2019(a, b)