Sprawiedliwa transformacja - dekalog zasad CSR dla miast

Na skutek uruchomienia przez Komisję Europejską Mechanizmu Sprawiedliwej Transformacji, transformacja energetyczna stała się jednym z najbardziej palących tematów ostatnich miesięcy. Rozmowy dotyczące podziału środków finansowych toczą się na szczeblu europejskim, krajowym i regionalnym, ale spodziewane skutki dotyczyć będą w równym stopniu jednostek niższego szczebla – miast oraz gmin kraju, które są najbliżej związane z lokalnymi społecznościami.

W związku z powyższym ważne jest zainicjowanie tematu odpowiedzialności miast wobec nadchodzących zmian oraz ustalenie zbioru najważniejszych kwestii, traktujących o podejściu strategicznym i planowaniu tego procesu na szczeblu lokalnym – określenie zasad CSR dla społecznie odpowiedzialnych miast.

Co właściwie oznacza CSR?

Pojęcie społecznej odpowiedzialności biznesu (ang. corporate social responsibility – CSR), ze względu na zawężające obszar znaczeniowy tłumaczenie nazwy angielskiej, w Polsce często bywa odnoszone jedynie do sektora biznesu. To pozwala sądzić, ze społeczności lokalne i miasta są tylko biernymi odbiorcami działań firm. W praktyce bardziej precyzyjnym określeniem byłaby „korporacyjna społeczna odpowiedzialność” lub „zbiorowa społeczna odpowiedzialność”. Takie określenia oznaczają społeczną odpowiedzialność pewnej grupy osób zrzeszających się w celu realizacji określonych zadań, która pozostaje otwarta na wszystkich członków zbiorowości.

Tymczasem sposób jej definiowania zależy od przyjętej perspektywy. CSR odniesiony do zadań, służących realizacji celów publicznych w obszarze społecznym czy środowiskowym, dotyczy także samorządów, podmiotów sektora publicznego, sektora NGO, a także (aktywnie i biernie) całych społeczności lokalnych.

Kluczowe kwestie CSR wskazywane przez Organizację Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłowego (UNIDO) to: zarządzanie środowiskiem, efektywność środowiskowa, odpowiedzialne zaopatrzenie, zaangażowanie interesariuszy, standardy i warunki pracy, relacje pracowników i społeczności, równość społeczna, równowaga płci, prawa człowieka, dobre zarządzanie i zapobieganie korupcji.1 

Budowanie strategii CSR wiąże się z koniecznością posiadania wspólnego systemu wartości i umiejętności ich wyodrębnienia, na których oparta zostanie jej realizacja. Wśród nich najczęściej wymienianymi są: wrażliwość, współpraca i partnerstwo, zobowiązanie do realizacji przyjętych zasad, dobroczynność i uczciwość, integralność oraz przejawiana inicjatywa na rzecz środowiska naturalnego. Na wyróżnionych wartościach danej zbiorowości ludzi, w ścisłym powiązaniu ze strategią rozwoju, budowana jest polityka CSR oraz programy i cały jej system wdrażania. Ważne są przy tym szczerość intencji, odpowiedzialność oraz długoterminowość podjętych zamierzeń. Strategia CSR pozostaje w powiązaniu z zasobami, środowiskiem i rynkiem, co istotne również w związku z sektorem prywatnym, sferą publiczną a także lokalnymi społecznościami.

Wspólna odpowiedzialność administracji, samorządu, terytorium czy społecznie odpowiedzialna polityka, od niedawna pojawia się również w polskim życiu publicznym, a także w nauce. Odnosi się ona głównie do obszarów prowadzonej przez samorządy polityki społecznej – najważniejszego narzędzia prowadzenia CSR w gminach. W jej ramach rozważane są m.in. polityki zatrudnienia, mieszkaniowa, oświatowa, zdrowotna, kulturalna, prorodzinna, bezpieczeństwa publicznego, prewencyjna i zabezpieczenia społecznego. Tymczasem aktywność samorządu może obejmować także: mechanizmy wsparcia przedsiębiorczości, innowacyjności czy realizowaną w mieście politykę na rzecz ochrony środowiska oraz klimatu.

Sprawiedliwa transformacja – rola miast w procesie

Sprawiedliwa transformacja to mechanizm wsparcia procesu odejścia od węgla w regionach górniczych, który jest elementem programowania i finansowania zielonej transformacji w Unii Europejskiej. Wspomniany proces, którego celem jest pomoc regionom górniczym, dąży do  osiągnięcia najważniejszego celu Europejskiego Zielonego Ładu, czyli przejścia na gospodarkę w pełni neutralną dla klimatu, zieloną i cyrkularną.2 Sprawiedliwa transformacja wspomagać ma rozwój regionów i społeczności najbardziej dotkniętych negatywnymi skutkami przekształceń w związku z niskoemisyjną transformacją3, tzw. regionów węglowych.

W Polsce sprawiedliwa transformacja podlega programowaniu na poziomie krajowym oraz regionalnym, jednak zarówno pozytywne jak i negatywne skutki dokonywanych przekształceń, odczuwane będą bezpośrednio na poziomie lokalnym – w miastach i gminach. Znamy przykłady polskich miast, które do tej pory, przez 30 lat samorządności w kraju, nie odzyskały dawnej świetności po transformacji przemysłu ciężkiego z lat 90’ XX w. Przykładowo, w Bytomiu czy Wałbrzychu niektóre dzielnice wymagają rewitalizacji w związku z ubóstwem i wykluczeniem społecznym.

Jeśli zgodnie z założeniami sprawiedliwa transformacja ma zapobiec podobnej sytuacji, powinna włączać wszystkich najważniejszych aktorów oraz chronić jednostki słabsze. Analizie podlegają przekształcenia na szczeblu lokalnym, np. przekształcenia lokalnego rynku pracy, sytuacja podmiotów gospodarczych, sytuacja społeczna w gminie czy ekonomiczna ludności. Władze miasta także posiadają pewne narzędzia, umożliwiające stymulowanie kierunkowych przekształceń w gospodarce np. stwarzanie warunków do powstawania nowych podmiotów w zielonych branżach. Zakres możliwej aktywności samorządu lokalnego pozostaje w ścisłym związku z CSR.  W Polsce, w gestii gminy leży zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty, w tym dzięki realizacji zadań z zakresu4: pomocy społecznej, porządku publicznego oraz bezpieczeństwa, edukacji publicznej, ochrony środowiska i przyrody, zaopatrzenia  w energię elektryczną a także cieplną oraz gaz czy pobudzanie aktywności obywateli. W gestii miasta na prawach powiatu pozostają m.in. zadania w zakresie5: edukacji publicznej na poziomie średnim w zawodach technicznych, pomocy społecznej, przeciwdziałania bezrobociu i aktywizacji na rynku pracy czy ochrony środowiska i przyrody. Mieszkańcy poprzez oddawane głosy w wyborach samorządowych udzielają władzom lokalnym mandatu do decydowania w ich sprawach.

Zapisy ustaw o samorządzie gminnym i powiatowym pośrednio konstytuują pozycję lokalnego samorządu w procesie sprawiedliwej transformacji. W zależności od postawy władz lokalnych może ona zostać sprowadzona do roli aktywnego uczestnika wpływającego na kształt przemian bądź biernego odbiorcy niekorzystnych skutków społecznych i ekonomicznych tych przekształceń. Ponieważ to władze lokalne zmierzą się w pierwszej kolejności z ewentualnym niezadowoleniem obywateli oraz utratą ich zaufania, wybór postawy wobec sprawiedliwej transformacji nie powinien wzbudzać wątpliwości.

Obszary przenikania CSR i sprawiedliwej transformacji na poziomie miasta

Obszary, do których odnoszona jest sprawiedliwa transformacja i CSR są tożsame. Strategie CSR dotyczą kompleksowo trzech sfer: gospodarczej, społecznej i środowiskowej (podejście Triple Bottom Line)6, tj. tych obszarów, które Komisja Europejska przyjęła jako podstawę dla rozważań nad sprawiedliwą transformacją. Zbieżne w przypadku CSR oraz sprawiedliwej transformacji jest także zaangażowanie wspólnoty w proces przemian, które w przypadku transformacji energetycznej uwzględnia aspekt budowania społeczeństwa obywatelskiego. Instytucja jaką jest samorząd powinna przyjmować w otoczeniu społecznym postawę instytucji zaangażowanej i partycypacyjnej, bez względu na to, jaką strategię działania przyjmie. Jeśli odnieść koncepcję CSR do sektora publicznego, może ona zostać z powodzeniem wykorzystana do prowadzenia sprawiedliwej transformacji w miastach.

Zasady CSR dla miast objętych sprawiedliwą transformacją

Aktywna postawa władz lokalnych
Samorządy i społeczności lokalne powinny być aktywnymi uczestnikami sprawiedliwej transformacji. Co do zasady to miasta i pozostałe gminy w największym stopniu odczują skutki dokonujących się przekształceń. Zaangażowanie władz lokalnych w proces zmian powinno być proporcjonalne do uzależnienia rodzimej gospodarki od węgla i paliw kopalnych. Zmiany często oznaczają pojawienie się wygranych i przegranych, bierność wobec procesu zwiększa prawdopodobieństwo osiągnięcia przegranej.
Prowadzenie dialogu i zaangażowanie interesariuszy
Inkluzyjność jest jednym z podstawowych założeń jakie Komisja Europejska stawia przed państwami członkowskimi. Wynika to z dwóch przyczyn. Po pierwsze, dialog z interesariuszami pozwolić powinien na osiągnięcie wysokiej trafności podejmowanych działań, za sprawą możliwości komunikowania potrzeb przez interesariuszy. Po drugie, poczucie bycia wysłuchanym powinno wpłynąć pozytywnie na identyfikowanie się aktorów i społeczności z realizowanymi działaniami, a tym samym wywołać ich większą skłonność do współpracy oraz zaangażowanie. Należy pamiętać, że sprawiedliwa transformacja zorientowana jest na różnych interesariuszy.
Dokładna diagnoza, wysokiej klasy eksperci oraz szerokie spojrzenie
Informacja ma w obecnej gospodarce szczególną wartość. By zmierzać do celu, należy poznać stan bieżący. Dokładna diagnoza tego stanu oraz powiązań w gospodarce, a także ich potencjalnego wpływu na społeczność i środowisko jest bazą do podjęcia trafnych decyzji wyprzedzających nadchodzące zmiany. Aspekt jakości tych opracowań jest kluczowy, stąd istotne jest, by brali w nich udział eksperci doświadczeni a także znający specyfikę gmin i społeczności górniczych. Złożoność procesu transformacji powoduje konieczność szerokiego spojrzenia na procesy społeczno-ekonomiczne w miastach oraz na ich obszarach funkcjonalnych - stąd kluczowa jest interdyscyplinarność kompetencji osób analizujących ten proces.
Planowanie długo, średnio i krótkoterminowe oraz wielodziedzinowe
Uruchomiony proces odejścia od węgla i całkowite przestawienie gospodarki, wg założeń potrwa do 2050 r. Określenie celów stosownych do horyzontu planowania i odnoszących do prowadzonych w miastach polityk: społecznej, gospodarczej czy środowiskowej, zagwarantuje podążanie we właściwym kierunku. Plany, zogniskowane wokół wspólnych wartości i działań, nie powinny ulegać politycznej koniunkturze.
Jasna strategia działania
Ustrukturyzowana forma strategii działania ułatwia odbiór i podnosi czytelność zamierzeń. Jasny plan oznacza oparcie na myśleniu kluczowym dla rozwoju gminy, logiczny charakter formułowanych: wizji, celów strategicznych, kierunków działania, zadań a także określenie systemu monitorowania postępów jej realizacji. Dodatkowo oznacza samą formę ich prezentacji – komunikowanie poprzez streszczenie najważniejszych elementów, kierowanie wyselekcjonowanych treści do różnych grup uczestników procesu oraz przekazywanie za pośrednictwem różnych kanałów.
Elastyczne struktury, dynamiczne reagowanie
Elastyczne i względnie płaskie struktury zarządzania umożliwiają szybką reakcje w sytuacjach kryzysowych. Są także bliższe modelom menedżerskim, wykorzystywanym w sektorze prywatnym, przez co stanowią o przystępności w komunikacji z urzędem. Skrócenie i uproszczenie ścieżki decyzyjnej sprzyja także zwiększeniu zaufania obywateli do instytucji.
Współpraca, komunikowanie i jakość liderów
Współpraca władz miasta z lokalnymi aktorami, w tym z przedstawicielami organizacji społecznych z obszaru funkcjonalnego przyczynia się do podniesienia zaufania oraz wykorzystania wewnętrznego potencjału – w tym potencjału lokalnych liderów. Poznanie jest kluczowym elementem marketingu terytorialnego. Struktury komunikowania stanowić będą o sprawności zarządzania procesem przekształceń.
Równości i troska o innych
Zasada ta przejawia się w dostrzeganiu problemów różnych grup, w tym zwłaszcza osób o słabszej pozycji na rynku pracy. Chodzi w głównej mierze o osoby młode, planujące życie zawodowe lub rozważające przekwalifikowanie. Proces sprawiedliwej transformacji w większym lub mniejszym stopniu dotknie każdego mieszkańca, jednak niektóre grupy obywateli są szczególnie narażone na zubożenie ze względu na mogące wystąpić niekorzystne skutki tego procesu. W tym wypadku dotyczy to zwłaszcza osób o mniejszej elastyczności zawodowej i ich rodzin, które oparte są na tradycyjnym modelu, gdzie zatrudniona jest tylko jedna osoba. Dodatkowo grupami wrażliwymi mogą okazać się osoby młode bez doświadczenia zawodowego czy kobiety ze względu na większe narażenie na utratę pracy w sytuacji wzrostu bezrobocia. Do tych grup skierowane powinny zostać odrębne narzędzia wsparcia.
Optymalizacja decyzji, eliminowanie niepewności oraz wysokie standardy wystarczalności
Sprawiedliwa transformacja to złożony proces, w którym założone zostały różnorodne cele wysokiej wagi (cele strategiczne) wobec bardzo licznych ograniczeń m.in. finansowych. Problem ten wymaga określania i podejmowania decyzji optymalnych, najlepszych wyborów spośród dostępnych rozwiązań. Podstawą podejmowania takich decyzji jest wypełnienie stawianej władzom wiązki celów, osiągnięcie satysfakcjonujących jak najszerszą grupę odbiorców rezultatów (dla realizacji celów zbiorowości), w warunkach licznych ograniczeń, które mogą (lecz nie muszą) wystąpić. Wysokie standardy wystarczalności oznaczają podejmowanie najlepszych wyborów, dających możliwie najlepsze i pewne rezultaty. Z racji wagi oddziaływań procesu i ich długofalowości, konieczne jest ograniczanie niepewności.
Mechanizmy kontroli: ewaluacja strategii i ewolucja narzędzi wsparcia
Monitorowanie i ocena – ewaluacja procesu jest konieczna dla umożliwienia korekty obranej ścieżki i zwiększenia dopasowania podejmowanych aktywności oraz stosowanych narzędzi osiągania celów do warunków dyktowanych przez zmienne otoczenie wewnętrzne i zewnętrzne.

Autorka: Klaudia Plac, Krajowy Ośrodek Zmian Klimatu IOŚ-PIB

1https://www.unido.org/our-focus/advancing-economic-competitiveness/competitive-trade-capacities-and-corporate-responsibility/corporate-social-responsibility-market-integration/what-csr (dostęp: 04.02.2021 r.)
2https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal/actions-being-taken-eu/just-transition-mechanism_en (dostęp: 05.02.2021 r.)
3Polityka Energetyczna Polski do 2040 r. Streszczenie, Ministerstwo Klimatu i Środowiska
4Ustawa  z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym [Dz. U. 1990 Nr 16 poz. 95]
5Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym [Dz. U. 1998 Nr 91 poz. 578]
6https://www.unido.org/our-focus/advancing-economic-competitiveness/competitive-trade-capacities-and-corporate-responsibility/corporate-social-responsibility-market-integration/what-csr (dostęp: 05.02.2021 r.)