Sprawiedliwa transformacja - dekalog zasad CSR dla miast
W związku z powyższym ważne jest zainicjowanie tematu odpowiedzialności miast wobec nadchodzących zmian oraz ustalenie zbioru najważniejszych kwestii, traktujących o podejściu strategicznym i planowaniu tego procesu na szczeblu lokalnym – określenie zasad CSR dla społecznie odpowiedzialnych miast.
Co właściwie oznacza CSR?
Pojęcie społecznej odpowiedzialności biznesu (ang. corporate social responsibility – CSR), ze względu na zawężające obszar znaczeniowy tłumaczenie nazwy angielskiej, w Polsce często bywa odnoszone jedynie do sektora biznesu. To pozwala sądzić, ze społeczności lokalne i miasta są tylko biernymi odbiorcami działań firm. W praktyce bardziej precyzyjnym określeniem byłaby „korporacyjna społeczna odpowiedzialność” lub „zbiorowa społeczna odpowiedzialność”. Takie określenia oznaczają społeczną odpowiedzialność pewnej grupy osób zrzeszających się w celu realizacji określonych zadań, która pozostaje otwarta na wszystkich członków zbiorowości.
Tymczasem sposób jej definiowania zależy od przyjętej perspektywy. CSR odniesiony do zadań, służących realizacji celów publicznych w obszarze społecznym czy środowiskowym, dotyczy także samorządów, podmiotów sektora publicznego, sektora NGO, a także (aktywnie i biernie) całych społeczności lokalnych.
Budowanie strategii CSR wiąże się z koniecznością posiadania wspólnego systemu wartości i umiejętności ich wyodrębnienia, na których oparta zostanie jej realizacja. Wśród nich najczęściej wymienianymi są: wrażliwość, współpraca i partnerstwo, zobowiązanie do realizacji przyjętych zasad, dobroczynność i uczciwość, integralność oraz przejawiana inicjatywa na rzecz środowiska naturalnego. Na wyróżnionych wartościach danej zbiorowości ludzi, w ścisłym powiązaniu ze strategią rozwoju, budowana jest polityka CSR oraz programy i cały jej system wdrażania. Ważne są przy tym szczerość intencji, odpowiedzialność oraz długoterminowość podjętych zamierzeń. Strategia CSR pozostaje w powiązaniu z zasobami, środowiskiem i rynkiem, co istotne również w związku z sektorem prywatnym, sferą publiczną a także lokalnymi społecznościami.
Wspólna odpowiedzialność administracji, samorządu, terytorium czy społecznie odpowiedzialna polityka, od niedawna pojawia się również w polskim życiu publicznym, a także w nauce. Odnosi się ona głównie do obszarów prowadzonej przez samorządy polityki społecznej – najważniejszego narzędzia prowadzenia CSR w gminach. W jej ramach rozważane są m.in. polityki zatrudnienia, mieszkaniowa, oświatowa, zdrowotna, kulturalna, prorodzinna, bezpieczeństwa publicznego, prewencyjna i zabezpieczenia społecznego. Tymczasem aktywność samorządu może obejmować także: mechanizmy wsparcia przedsiębiorczości, innowacyjności czy realizowaną w mieście politykę na rzecz ochrony środowiska oraz klimatu.
Sprawiedliwa transformacja – rola miast w procesie
Sprawiedliwa transformacja to mechanizm wsparcia procesu odejścia od węgla w regionach górniczych, który jest elementem programowania i finansowania zielonej transformacji w Unii Europejskiej. Wspomniany proces, którego celem jest pomoc regionom górniczym, dąży do osiągnięcia najważniejszego celu Europejskiego Zielonego Ładu, czyli przejścia na gospodarkę w pełni neutralną dla klimatu, zieloną i cyrkularną.2 Sprawiedliwa transformacja wspomagać ma rozwój regionów i społeczności najbardziej dotkniętych negatywnymi skutkami przekształceń w związku z niskoemisyjną transformacją3, tzw. regionów węglowych.
W Polsce sprawiedliwa transformacja podlega programowaniu na poziomie krajowym oraz regionalnym, jednak zarówno pozytywne jak i negatywne skutki dokonywanych przekształceń, odczuwane będą bezpośrednio na poziomie lokalnym – w miastach i gminach. Znamy przykłady polskich miast, które do tej pory, przez 30 lat samorządności w kraju, nie odzyskały dawnej świetności po transformacji przemysłu ciężkiego z lat 90’ XX w. Przykładowo, w Bytomiu czy Wałbrzychu niektóre dzielnice wymagają rewitalizacji w związku z ubóstwem i wykluczeniem społecznym.
Jeśli zgodnie z założeniami sprawiedliwa transformacja ma zapobiec podobnej sytuacji, powinna włączać wszystkich najważniejszych aktorów oraz chronić jednostki słabsze. Analizie podlegają przekształcenia na szczeblu lokalnym, np. przekształcenia lokalnego rynku pracy, sytuacja podmiotów gospodarczych, sytuacja społeczna w gminie czy ekonomiczna ludności. Władze miasta także posiadają pewne narzędzia, umożliwiające stymulowanie kierunkowych przekształceń w gospodarce np. stwarzanie warunków do powstawania nowych podmiotów w zielonych branżach. Zakres możliwej aktywności samorządu lokalnego pozostaje w ścisłym związku z CSR. W Polsce, w gestii gminy leży zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty, w tym dzięki realizacji zadań z zakresu4: pomocy społecznej, porządku publicznego oraz bezpieczeństwa, edukacji publicznej, ochrony środowiska i przyrody, zaopatrzenia w energię elektryczną a także cieplną oraz gaz czy pobudzanie aktywności obywateli. W gestii miasta na prawach powiatu pozostają m.in. zadania w zakresie5: edukacji publicznej na poziomie średnim w zawodach technicznych, pomocy społecznej, przeciwdziałania bezrobociu i aktywizacji na rynku pracy czy ochrony środowiska i przyrody. Mieszkańcy poprzez oddawane głosy w wyborach samorządowych udzielają władzom lokalnym mandatu do decydowania w ich sprawach.
Zapisy ustaw o samorządzie gminnym i powiatowym pośrednio konstytuują pozycję lokalnego samorządu w procesie sprawiedliwej transformacji. W zależności od postawy władz lokalnych może ona zostać sprowadzona do roli aktywnego uczestnika wpływającego na kształt przemian bądź biernego odbiorcy niekorzystnych skutków społecznych i ekonomicznych tych przekształceń. Ponieważ to władze lokalne zmierzą się w pierwszej kolejności z ewentualnym niezadowoleniem obywateli oraz utratą ich zaufania, wybór postawy wobec sprawiedliwej transformacji nie powinien wzbudzać wątpliwości.
Obszary przenikania CSR i sprawiedliwej transformacji na poziomie miasta
Obszary, do których odnoszona jest sprawiedliwa transformacja i CSR są tożsame. Strategie CSR dotyczą kompleksowo trzech sfer: gospodarczej, społecznej i środowiskowej (podejście Triple Bottom Line)6, tj. tych obszarów, które Komisja Europejska przyjęła jako podstawę dla rozważań nad sprawiedliwą transformacją. Zbieżne w przypadku CSR oraz sprawiedliwej transformacji jest także zaangażowanie wspólnoty w proces przemian, które w przypadku transformacji energetycznej uwzględnia aspekt budowania społeczeństwa obywatelskiego. Instytucja jaką jest samorząd powinna przyjmować w otoczeniu społecznym postawę instytucji zaangażowanej i partycypacyjnej, bez względu na to, jaką strategię działania przyjmie. Jeśli odnieść koncepcję CSR do sektora publicznego, może ona zostać z powodzeniem wykorzystana do prowadzenia sprawiedliwej transformacji w miastach.
Zasady CSR dla miast objętych sprawiedliwą transformacją
Autorka: Klaudia Plac, Krajowy Ośrodek Zmian Klimatu IOŚ-PIB
1https://www.unido.org/our-focus/advancing-economic-competitiveness/competitive-trade-capacities-and-corporate-responsibility/corporate-social-responsibility-market-integration/what-csr (dostęp: 04.02.2021 r.)
2https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal/actions-being-taken-eu/just-transition-mechanism_en (dostęp: 05.02.2021 r.)
3Polityka Energetyczna Polski do 2040 r. Streszczenie, Ministerstwo Klimatu i Środowiska
4Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym [Dz. U. 1990 Nr 16 poz. 95]
5Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym [Dz. U. 1998 Nr 91 poz. 578]
6https://www.unido.org/our-focus/advancing-economic-competitiveness/competitive-trade-capacities-and-corporate-responsibility/corporate-social-responsibility-market-integration/what-csr (dostęp: 05.02.2021 r.)