Wpływ zmian klimatu na zdrowie człowieka jest wielowątkowy i wielowymiarowy. Kluczowe są działania adaptacyjne ukierunkowane na zmniejszenie ryzyka związanego z określonymi zagrożeniami dla zdrowia. Trudność polega jednak na tym, że działania obniżające ryzyko zdrowotne dla jednego zagrożenia, mogą istotnie podnosić ryzyko dla innego. 

Szacowany przez Światową Organizację Zdrowia wpływ klimatu na zdrowie w okresie 2030-2050 wyniesie ponad 250 000 przedwczesnych zgonów każdego roku.1 Liczba ta może być jednak zaniżona, gdyż szacunki nie uwzględniły szkód gospodarczych związanych z upałami, powodziami oraz z niedoborem wody. Istotną rolę w ocenie ryzyka zdrowotnego odgrywają interakcje między zmianą klimatu a innymi trendami mającymi wpływ na zdrowie publiczne, takimi jak poziom ubóstwa, migracje, gęstości zaludnienia i zmiany demograficzne. 

Pomimo tego, iż mechanizm zdrowotnego wpływu zmian klimatu nie jest w pełni poznany, wyniki badań naukowych wskazują na coraz większy zbiór interakcji i powiązań pomiędzy definiowanymi zagrożeniami klimatycznymi i potencjalnymi skutkami zdrowotnymi. Nie ma wątpliwości, że wpływ zmian klimatu na zdrowie człowieka ma charakter zarówno bezpośredni jak i pośredni.2 

W przypadku oddziaływań bezpośrednich przeważnie mówimy o skutkach wywołanych przez pojedyncze zagrożenia klimatyczne związane z występowaniem i intensywnością zjawisk pogodowych, często klasyfikowanych jako ekstremalne, tj. odbiegające intensywnością i częstością występowania od obserwowanych przeciętnie w ostatnich kilkudziesięciu latach.3

Pojawianie się tych zagrożeń jest mocno zróżnicowane w skali globu. W przypadku kontynentu europejskiego do zjawisk ekstremalnych zaliczane są silne wiatry, tornada i huragany oraz intensywne opady gradu i krótkotrwałe deszcze nawalne. W wyniku tych zjawisk co roku obserwuje się około 1000 potwierdzonych przypadków uszkodzeń ciała i blisko 300 ofiar śmiertelnych.4 Często przytacza się jako zagrożenie zdrowotne występowanie burz z wyładowaniami, niemniej jednak, skutki dla zdrowia są przypadkowe i incydentalne.  Nie ma jednak wątpliwości, że kluczowym i bezpośrednim zagrożeniem dla zdrowia populacji generalnej wielu krajów, związanym ze zmianami klimatu, jest występowanie fal upałów i chłodów.5

Zdecydowana większość skutków zdrowotnych dotyczy jednak pośredniego oddziaływania zmian klimatu obserwowanego w wyniku występowania złożonych procesów środowiskowych, gospodarczych i społecznych. Do najczęściej diagnozowanych skutków pośrednich zalicza się choroby wektorowe i wodozależne. Ponadto dużym problemem stają się konsekwencje zdrowotne, ekonomiczne oraz psychiczne związane z utratą mienia, a także poczucia bezpieczeństwa, czy z ograniczonym dostępem do żywności oraz wody przeznaczonej do spożycia.

Cztery główne zagrożenia w Europie 

Obecnie w Europie zidentyfikowano cztery główne zdrowotne zagrożenia klimatyczne, najczęściej analizowane odrębnie. Są to:
Fale upałów 
Choroby wektorowe 
Choroby przenoszone przez wodę i żywność 
Ekstremalne zjawiska pogodowe
Istnieje udowodniony naukowo ścisły związek między wysokimi i niskimi temperaturami (niekoniecznie ekstremalnymi) a wzrostem zachorowań i zgonów. Kluczowe znaczenie ma przy tym nie tylko temperatura i jej wahania, ale również czas trwania upałów i chłodów . Ponadto, w przypadku upałów istotną rolę zdrowotną odgrywa również duże natężenie promieniowania słonecznego, wysoka wilgotność powietrza oraz wysokie temperatury nocą. Udar cieplny w upalne dni i hipotermia w zimie stanowią jedynie niewielki odsetek nadwyżek umieralności a także przypadków hospitalizacji. Wysokie i niskie temperatury wiążą się z istotnym wzrostem zwiększonego ryzyka występowania bądź nasilenia się objawów chorób sercowo-naczyniowych i układu oddechowego. Ocenia się, że ryzyko zdrowotne związane z upałami jest większe w okresie wiosennym, gdy pojawiają się one zanim populacja zaaklimatyzuje się do temperatur letnich.

Zdrowotny wymiar społeczny

Ocena poziomu skutków zdrowotnych związanych ze zmianami klimatu jest niezmiernie trudna do oszacowania. Niemal pewne jest, że najbiedniejsze i najbardziej wrażliwe społeczności ucierpią w pierwszej kolejności, ale wzajemnie połączony charakter systemów klimatycznych, ekosystemów i demografii może zaburzyć warunki rozwoju całych populacji. 

Ze względu na obserwowane tendencje demograficzne (głównie starzenie się społeczeństw i generalny wzrost liczby ludności na Ziemi) oraz urbanizacyjne (gromadzenie się osób w miastach, znaczne ingerencje w ekosystemy) a także coraz częściej zauważalne migracje ludności w obliczu zmieniającego się klimatu - liczba osób narażonych na zagrożenia klimatyczne stale rośnie. Taki stan rzeczy ma poważne konsekwencje w ujęciu planowania odpowiednich działań adaptacyjnych, w tym ukierunkowanych na ochronę zdrowia publicznego. 

Podejmowane działania adaptacyjne w celu obniżenia ryzyka zdrowotnego człowieka nie są jednoznaczne i powinny być rozpatrywane wielowątkowo oraz wielowymiarowo. Przykładowo, zwiększenie obszarów zielonej i błękitnej infrastruktury (np. tworzenie małej retencji czy obszarów zieleni w miastach) z jednej strony zmniejsza ryzyko zdrowotne związane z upałami oraz występowaniem deszczy nawalnych powodujących lokalne podtopienia, z drugiej zaś znacznie podnosi ryzyko występowania wektorów i narażenia ludzi na przenoszone przez nie patogeny. 

Należy podkreślić, że wpływ zmian klimatu na zdrowie w danej populacji generalnej nie jest równomiernie rozłożony. Badania naukowe wskazują na grupy ludności szczególnie wrażliwe ze względu na nierówności społeczno-ekonomiczne, różnice w zakresie norm kulturowych czy czynniki fizjologiczne. Do grup najbardziej wrażliwych zalicza się dzieci, osoby starsze oraz osoby z istniejącymi problemami zdrowotnymi w tym niepełnosprawni. Zmianami klimatu dotknięte mogą być szczególnie osoby bezdomne, biedne i zmarginalizowane społecznie.

Autor: Krzysztof Skotak IOŚ-PIB