Wpływ zmian klimatu na zdrowie człowieka
Szacowany przez Światową Organizację Zdrowia wpływ klimatu na zdrowie w okresie 2030-2050 wyniesie ponad 250 000 przedwczesnych zgonów każdego roku.1 Liczba ta może być jednak zaniżona, gdyż szacunki nie uwzględniły szkód gospodarczych związanych z upałami, powodziami oraz z niedoborem wody. Istotną rolę w ocenie ryzyka zdrowotnego odgrywają interakcje między zmianą klimatu a innymi trendami mającymi wpływ na zdrowie publiczne, takimi jak poziom ubóstwa, migracje, gęstości zaludnienia i zmiany demograficzne.
W przypadku oddziaływań bezpośrednich przeważnie mówimy o skutkach wywołanych przez pojedyncze zagrożenia klimatyczne związane z występowaniem i intensywnością zjawisk pogodowych, często klasyfikowanych jako ekstremalne, tj. odbiegające intensywnością i częstością występowania od obserwowanych przeciętnie w ostatnich kilkudziesięciu latach.3
Pojawianie się tych zagrożeń jest mocno zróżnicowane w skali globu. W przypadku kontynentu europejskiego do zjawisk ekstremalnych zaliczane są silne wiatry, tornada i huragany oraz intensywne opady gradu i krótkotrwałe deszcze nawalne. W wyniku tych zjawisk co roku obserwuje się około 1000 potwierdzonych przypadków uszkodzeń ciała i blisko 300 ofiar śmiertelnych.4 Często przytacza się jako zagrożenie zdrowotne występowanie burz z wyładowaniami, niemniej jednak, skutki dla zdrowia są przypadkowe i incydentalne. Nie ma jednak wątpliwości, że kluczowym i bezpośrednim zagrożeniem dla zdrowia populacji generalnej wielu krajów, związanym ze zmianami klimatu, jest występowanie fal upałów i chłodów.5
Zdecydowana większość skutków zdrowotnych dotyczy jednak pośredniego oddziaływania zmian klimatu obserwowanego w wyniku występowania złożonych procesów środowiskowych, gospodarczych i społecznych. Do najczęściej diagnozowanych skutków pośrednich zalicza się choroby wektorowe i wodozależne. Ponadto dużym problemem stają się konsekwencje zdrowotne, ekonomiczne oraz psychiczne związane z utratą mienia, a także poczucia bezpieczeństwa, czy z ograniczonym dostępem do żywności oraz wody przeznaczonej do spożycia.
Cztery główne zagrożenia w Europie
Istnieje udowodniony naukowo ścisły związek między wysokimi i niskimi temperaturami (niekoniecznie ekstremalnymi) a wzrostem zachorowań i zgonów. Kluczowe znaczenie ma przy tym nie tylko temperatura i jej wahania, ale również czas trwania upałów i chłodów . Ponadto, w przypadku upałów istotną rolę zdrowotną odgrywa również duże natężenie promieniowania słonecznego, wysoka wilgotność powietrza oraz wysokie temperatury nocą. Udar cieplny w upalne dni i hipotermia w zimie stanowią jedynie niewielki odsetek nadwyżek umieralności a także przypadków hospitalizacji. Wysokie i niskie temperatury wiążą się z istotnym wzrostem zwiększonego ryzyka występowania bądź nasilenia się objawów chorób sercowo-naczyniowych i układu oddechowego. Ocenia się, że ryzyko zdrowotne związane z upałami jest większe w okresie wiosennym, gdy pojawiają się one zanim populacja zaaklimatyzuje się do temperatur letnich.
Szacowana liczba zgonów w skali globu z powodu chorób wektorowych wynosi każdego roku 600 000. Czynnikami wpływającymi na wzrost ryzyka zachorowalności są klimatyczne zmiany reżimu termiczno-wilgotnościowego wpływające na rozwój oraz zasięg występowania wektorów, czyli gatunków przenoszących wirusy i bakterie. Głównym czynnikiem im sprzyjającym jest wydłużenie się okresu wegetacyjnego oraz wzrost temperatur minimalnych, co ma bezpośredni wpływ na warunki przeżywalności i rozwoju wektorów. Zwielokrotnienie ryzyka zachorowań na choroby przenoszone przez kleszcze potwierdzone jest, m.in. wzrostem zapadalności na boreliozę, babeszjozę oraz pojawieniem się przypadków gorączki plamistej. Co więcej, kleszcze są wektorem zakażenia wirusowego jakim jest kleszczowe zapalenie mózgu. Niemniej jednak, za dominującą większość czynników wirusowych wywołujących zakażenia u ludzi w Europie odpowiedzialne są komary. Ponadto, wzrost temperatury globalnej oraz występowanie upałów sprzyja zakwitom wody w zbiornikach bogatych w składniki biogenne i tym samym rozwojem sinic wytwarzających toksyny. Bezpośredni kontakt człowieka z kwitnącą wodą prowadzić może do licznych powikłań zdrowotnych. Niebezpieczne może być również spożywanie ryb i bezkręgowców wodnych (krewetki, małże, ślimaki) odżywiających się fitoplanktonem i poławianych w ekosystemach podatnych na zakwity sinic. 
W tym przypadku czynnikiem ryzyka zdrowotnego jest zanieczyszczenie zasobów wody przeznaczonej do spożycia oraz wzrost temperatury akwenów zapewniających dogodne warunki do rozwoju bakterii. Przykładem są pałeczki Legionella, powszechnie występujące w ciepłych wodach stojących zbiorników słodkowodnych, gdzie dochodzi do przejściowego podwyższenia temperatury. Bakterie te są główną przyczyną choroby legionistów (legionelozy), która może być śmiertelna dla osób starszych i z obniżona odpornością. Coraz częściej zauważalnym problemem staje się występowanie bakterii, które znajdują się w ciepłych wodach przybrzeżnych akwenów o niskim i średnim zasoleniu, takich jak przecinkowe z rodzaju Vibrio,. Mogą one wywoływać cholerę, nieżyt żołądkowo-jelitowy lub prowadzić do poważnych infekcji ran. Zmiany klimatu poprzez niedobory wody i susze mogą mieć istotne implikacje dla bezpieczeństwa żywnościowego powodując problemy z zapewnieniem wody do spożycia i do produkcji żywności. Może to wpłynąć na poziom ubóstwa, a także na zdolność rządów i systemów opieki zdrowotnej do radzenia sobie z pojawiającymi się zagrożeniami dla zdrowia, w tym przekształceniami w diecie. Zmiany klimatu wskazują, że należy liczyć się ze wzrostem cen żywności i w konsekwencji ze zmniejszeniem jej dostępności. W szczególności dotknie to osoby ubogie będące jedną z najbardziej wrażliwych grup społecznych na zmiany klimatu.
Nagłe zjawiska pogodowe o dużej sile i wywoływane przez nie lokalne powodzie wywierają znaczny wpływ na stan zdrowia dotkniętych tymi zjawiskami populacji. Skutki diagnozowane w pierwszej fazie, czyli w momencie katastrofy mają charakter bezpośredni - zgony, urazy, problemy oddechowe czy kardiologiczne. Drugą fazę negatywnego oddziaływania stanowią skutki pośrednie obserwowane po jakimś czasie i związane są, m.in. z pogorszeniem warunków życia (np. w wyniku zniszczenia domu, uszkodzenia infrastruktury, stratami materialnymi w mieniu czy koniecznej ewakuacji) oraz chorobami zakaźnymi i zatruciami. Często pomijanymi skutkami są również diagnozowane choroby występujące po wielu latach po zdarzeniu, niejednokrotnie związane z długotrwałym stresem i dolegliwościami psychicznymi (np. w wyniku utraty poczucia bezpieczeństwa).Zdrowotny wymiar społeczny
Ocena poziomu skutków zdrowotnych związanych ze zmianami klimatu jest niezmiernie trudna do oszacowania. Niemal pewne jest, że najbiedniejsze i najbardziej wrażliwe społeczności ucierpią w pierwszej kolejności, ale wzajemnie połączony charakter systemów klimatycznych, ekosystemów i demografii może zaburzyć warunki rozwoju całych populacji.
Ze względu na obserwowane tendencje demograficzne (głównie starzenie się społeczeństw i generalny wzrost liczby ludności na Ziemi) oraz urbanizacyjne (gromadzenie się osób w miastach, znaczne ingerencje w ekosystemy) a także coraz częściej zauważalne migracje ludności w obliczu zmieniającego się klimatu - liczba osób narażonych na zagrożenia klimatyczne stale rośnie. Taki stan rzeczy ma poważne konsekwencje w ujęciu planowania odpowiednich działań adaptacyjnych, w tym ukierunkowanych na ochronę zdrowia publicznego.
Podejmowane działania adaptacyjne w celu obniżenia ryzyka zdrowotnego człowieka nie są jednoznaczne i powinny być rozpatrywane wielowątkowo oraz wielowymiarowo. Przykładowo, zwiększenie obszarów zielonej i błękitnej infrastruktury (np. tworzenie małej retencji czy obszarów zieleni w miastach) z jednej strony zmniejsza ryzyko zdrowotne związane z upałami oraz występowaniem deszczy nawalnych powodujących lokalne podtopienia, z drugiej zaś znacznie podnosi ryzyko występowania wektorów i narażenia ludzi na przenoszone przez nie patogeny.
Należy podkreślić, że wpływ zmian klimatu na zdrowie w danej populacji generalnej nie jest równomiernie rozłożony. Badania naukowe wskazują na grupy ludności szczególnie wrażliwe ze względu na nierówności społeczno-ekonomiczne, różnice w zakresie norm kulturowych czy czynniki fizjologiczne. Do grup najbardziej wrażliwych zalicza się dzieci, osoby starsze oraz osoby z istniejącymi problemami zdrowotnymi w tym niepełnosprawni. Zmianami klimatu dotknięte mogą być szczególnie osoby bezdomne, biedne i zmarginalizowane społecznie.
Autor: Krzysztof Skotak IOŚ-PIB