Wiosna 2020 witała nas katastrofalną suszą. W tym roku wody nie powinno zabraknąć

Tegoroczna wiosna nie wita nas suszą. Na polach uprawnych glebie nie powinno brakować wody. Oczywiście ciągle mamy deficyt wody w Polsce centralnej, ale i tam sytuacja się poprawiła. Dokładnie rok temu o tej porze mieliśmy całkowicie inną sytuację – zagrażała nam katastrofalna susza, a rośliny już na początku wegetacji zmagały się z brakiem uwilgotnienia.

Wiosną 2020 roku w niektórych regionach Polski gleba miała mniej wilgoci niż papier! Opady, głównie deszczu, które pojawiły się już w lutym i utrzymywały do jesieni, a następnie dość śnieżna zima spowodowały, że wilgotność gleby i zasoby wodne w rzekach odbudowały po deficycie, który trwał przez trzy kolejne lata. Mimo że sytuacja się poprawiła, przeszło połowa powierzchni Polski jest silnie zagrożona suszą. Zmiany klimatu spowodowały, że deficyt wody będzie występował, a okresy suszy (jak wykazują modele klimatyczne) będą się wydłużać. Konieczne jest zatem zwiększenie retencji, które umożliwia zatrzymanie i zagospodarowanie wód opadowych.

Wody Polskie opracowały założenia programu kształtowania zasobów wodnych na terenach rolniczych i rozpoczęły wdrażanie działań. Opracowany w 2019 roku projekt wykorzystuje retencję korytową, która umożliwia zatrzymanie wody w korycie rzecznym, a następnie przekierowanie jej, systemem kanałów i rowów melioracyjnych, dla nawodnienia pól uprawnych. Dzięki zadaniom podjętym przez Wody Polskie i samorządy w 2020 roku, udało się zretencjonować dla celów rolniczych dodatkowe 57 mln m3 wody. Prace nad kształtowania zasobów wodnych na terenach rolniczych z wykorzystaniem retencji korytowej są kontynuowane w tym roku.

Od suszy 50-lecia do wzrostu retencji: raport STOP SUSZY! 2020

Na początku roku 2021 PGW Wody Polskie przedstawiło raport będący wszechstronną analizą sytuacji hydrologicznej w Polsce. Poniżej prezentujemy wybrane fragmenty wspomnianej publikacji.

Pełną wersję raportu można pobrać na stronie stopsuszy.pl

Przełomowy rok 2020

Rok 2020 ukazał większość problemów wodnych naszego kraju – w tym występujące naprzemiennie zjawiska suszy i powodzi – deficyt opadów w okresie zimowym i lokalne podtopienia czy powodzie spowodowane przez nawalne deszcze, jak również niżówki pojawiające się na rzekach już w kilka tygodni po przejściu fali wezbraniowej. Jednak rok 2020 przyniósł również dobre wiadomości – po raz pierwszy od 30 lat, dzięki zadaniom realizowanym przez Wody Polskie z zakresu retencji korytowej (rzecznej), zgromadzono dodatkowo 57 mln m³ wody.

Początek roku hydrologicznego 2020 wskazywał na występowanie zjawiska suszy na przeważającym obszarze kraju. Sytuację najlepiej obrazują mapy według wskaźnika standaryzowanego opadu w ujęciu rocznym ( SPI-12).

W związku z występującym oraz prognozowanym zjawiskiem suszy, Wody Polskie podjęły intensywne działania, których celem było zmniejszenie skutków tego zjawiska, zwłaszcza na terenach rolniczych. Dlatego już na początku 2020 roku rozpoczęły realizację programu kształtowania zasobów wodnych na terenach rolniczych, wykorzystującego retencję rzeczną (korytową). Zadania z tego zakresu retencji korytowej w sposób znaczący poprawiają stosunki wodne w dolinach cieków. Przyjmuje się, że na skutek czasowego podpiętrzenia wody w rzekach i kanałach ilość zgromadzonej wody może się zwiększyć aż dziesięciokrotnie. Retencja korytowa przyczynia się bowiem do zwiększenia zasobów wód zgromadzonych w glebie w obszarach położonych w danej zlewni rzecznej, jak również wpływa korzystnie na poziom wód gruntowych oraz zasila wody podziemne. Wody Polskie kontynuują program retencji korytowej, co w najbliższym czasie doprowadzi do jej wzrostu w Polsce, z poziomu obecnych ok. 6,5% do nawet 7%. Dla realizacji prawidłowej gospodarki wodnej należałoby gromadzić około 20% średniorocznego odpływu z rzek – na tym poziomie kształtuje się średnia europejska dotycząca retencjonowania wody.

Co sprzyja suszy w Polsce?

Jest kilka czynników, z powodu których w naszym kraju obserwujemy zjawisko suszy. Pierwszym i najważniejszym jest zmiana struktury opadów, w tym zdecydowanie bardziej suchy i cieplejszy sezon zimowy, który występuje od co najmniej kilku lat. Ma to wpływ nie tylko na występowanie suszy rolniczej, ale również suszy hydrologicznej, o której świadczą niskie stany wód w rzekach i suszy hydrogeologicznej, która dotyczy zasobów wód podziemnych.

Jakie czynniki dodatkowo potęgują ryzyko wystąpienia suszy?

Nierównomierny rozkład opadów

Opady w Polsce rozkładają się nierównomiernie. Choć suma opadów w naszym kraju wynosi średnio ok. 650 mm rocznie, to w południowych rejonach, zwłaszcza w górach, może wynosić nawet 1700 mm. Natomiast w centrum kraju miejscami roczna suma opadów nie przekracza nawet 400 mm. Opady w postaci deszczu, śniegu – w tym wody roztopowe, zasilają rzeki i zbiorniki wodne, także glebę oraz tereny bagienne, torfowiska. Najskuteczniej nawadniają opady zimowe. Tymczasem w Polsce, zwłaszcza centralnej, od kilku lat mamy niemal bezśnieżne zimy. Ponadto, na skutek zmian klimatu, średnie temperatury są znacznie wyższe niż 20 czy 30 lat temu, co znacząco zwiększa parowanie wody, zarówno w sezonie zimowym, jak i letnim. W efekcie, nawet przy utrzymującej się od kilkudziesięciu lat (na podobnym poziomie) rocznej średniej sumie opadów, coraz częściej mamy do czynienia z deficytem wody w środowisku.

Położenie geograficzne

Występowaniu skrajnych zjawisk hydrologicznych sprzyja także położenie geograficzne naszego kraju. Istotny wpływ na to zjawisko ma również ukształtowanie terenu oraz fakt, że przez lata zaniedbań i niedoinwestowania w Polsce mamy niewiele zbiorników wodnych, niewystarczający system małej i dużej retencji (która pozwala na gromadzenie wody w okresie nasilonych opadów i retencjonowanie jej na czas suszy). W efekcie – nawet jeśli na skutek opadów w potokach i rzekach zgromadzi się większa ilość wody, to nie jest ona skutecznie zatrzymywana, tylko odpływa do Bałtyku. Zjawisko suszy dodatkowo potęguje szybszy spływ wód, ponieważ wysuszona ziemia słabiej wchłania wodę, zwłaszcza jeśli opad jest krótkotrwały i intensywny. Dlatego też na obszarach szczególnie narażonych na występowanie suszy, gwałtowne opady burzowe nie przynoszą trwałej poprawy bilansu wodnego, a okresowo mogą nawet powodować zagrożenie powodziowe.

Zjawisko to było obserwowane m.in. na przełomie maja i czerwca 2020 roku. Lokalnie pojawiły się bardzo obfite opady deszczu, które przyniosły podtopienia oraz powodzie. Taka sytuacja pojawiła się m.in. w Małopolsce oraz na Podkarpaciu. Choć w drugiej połowie 2020 roku perspektywa największej od pół wieku suszy się oddaliła, to jednak nawalne deszcze nie rozwiązały problemu deficytu wody w Polsce. Nadal w wielu regionach kraju było i jest obserwowane zjawisko suszy, w tym suszy rolniczej, hydrologicznej, a nawet hydrogeologicznej.

Susza jest bardzo złożonym zjawiskiem

W odróżnieniu od powodzi (która zwykle ma dynamiczny przebieg i jest skutkiem nasilonych opadów), w przypadku suszy trudno jest zdefiniować jej początek i koniec. Ponadto jest ona rezultatem nakładania się wielu różnych czynników – często wzajemnie na siebie oddziałujących. Dlatego też rozpoznanie zjawiska suszy, w tym interpretacja danych, wymaga licznych analiz hydrologicznych, meteorologicznych i geologicznych. Oceny dokonuje się po charakterystyce przebiegu, w ujęciu czasu występowania oraz w zasięgu przestrzennym.

Działania planistyczne w celu ograniczania skutków suszy

Badanie suszy, jak również jej korelacji z innym skrajnym zjawiskiem hydrologicznym jakim jest powódź, wymaga zaawansowanych prac analitycznych opartych na modelach numerycznych wykorzystujących liczne wiarygodne obserwacje i pomiary. Również przeciwdziałanie skutkom suszy jest złożone i nie może opierać się wyłącznie na jednym rozwiązaniu. Tu konieczne są przedsięwzięcia na wielu płaszczyznach, zarówno techniczne, jak i nietechniczne. Bardzo ważnym elementem jest też edukacja wodna. Dlatego Wody Polskie do sprawy suszy i powodzi podchodzą kompleksowo, poprzez działania badawcze, planistyczne, inwestycyjne i eksploatacyjne.

W 2020 roku Wody Polskie zakończyły pracę nad pierwszym w Polsce Planem przeciwdziałania skutkom suszy (PPSS). Dokument stanowi studium zjawiska suszy w Polsce, zawiera m.in. informacje o zagrożeniu suszą, ustalone w oparciu o dane pomiarowe oraz analizy eksperckie. PPSS obejmuje również katalog działań, których celem jest obniżenie wielkości strat spowodowanych przez suszę i zapewnienie skutecznego monitorowania zasobów wodnych oraz gospodarowania wodą.

Działania inwestycyjne

PGW Wody Polskie wiosną 2020 roku, w ramach STOP SUSZY! uruchomiły nowatorski program kształtowania zasobów wodnych na terenach rolniczych. Zakłada on działania z zakresu retencji korytowej (rzecznej). Umożliwia to zatrzymanie wód opadowych i odpowiednie rozprowadzenie ich za pomocą systemów melioracyjnych, w celu nawodnienia terenów rolnych. Działania te w sposób znaczący prowadzą do lokalnej poprawy bilansu wodnego. Retencja korytowa przyczynia się bowiem do zwiększenia retencji glebowej w obszarach położonych w danej zlewni rzecznej, jak również wpływa korzystnie na poziom wód gruntowych oraz odnawialnych wód podziemnych.

Pilotaż programu został zrealizowany na terenie Zarządu Zlewni w Gryficach w województwie zachodniopomorskim. Jest to jeden z obszarów szczególnie zagrożonych suszą. W ciągu trzech lat program zostanie zrealizowany w całej Polsce. Choć program kształtowania zasobów wodnych na terenach rolniczych wykorzystuje retencję korytową (rzeczną) i jest dedykowany rolnictwu, jego realizacja wspomaga również ekosystemy zależne od wód.

Program kształtowania zasobów wodnych na terenach rolniczych jest realizowany zgodnie z zasadą, że wodę należy w maksymalnym stopniu gromadzić w miejscach, w których wystąpił opad atmosferyczny. Rozwój funkcji nawadniająco-odwadniających w systemach małych cieków oraz rowów na terenach rolnych pozwala zmniejszyć nacisk na wykorzystywanie wód podziemnych do celów nawodnień.

Ocena zjawiska suszy z wielolecia 1987-2018 wskazuje, że aż 55,6% powierzchni naszego kraju jest w zasięgu silnego stopnia zagrożenia występowaniem suszy. Tereny o najwyższym, ekstremalnym poziomie zagrożenia obejmują blisko 5% kraju. Ocenione jako silnie zagrożone suszą tereny obejmują część Pomorza Zachodniego, Wielkopolskę, Kujawy, Nizinę Śląską, Wyżynę Małopolską i Wyżynę Lubelską, Wysoczyznę Łódzką, Mazowsze, Polesie i Podlasie. Dlatego też program kształtowania zasobów wodnych na terenach rolniczych w pierwszej kolejności wdrażany jest w regionach szczególnie zagrożonych występowaniem suszy. Docelowo program ma być wdrożony we wszystkich województwach.

Kompleksowe działania związane z rozwojem retencji

Wody Polskie realizują różnego rodzaju inwestycje mające na celu zwiększenie retencji. Od początku istnienia, czyli od stycznia 2018 roku Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie zrealizowało blisko 12 tys. różnego typu zadań, mających wpływ na poprawę lokalnego bilansu wodnego. W ramach działań stosowane są wszystkie rozwiązania dostępne w zrównoważonej gospodarce wodnej. Należy do nich retencja krajobrazowa (renaturyzacja), retencja leśna, retencja na terenach rolnych, retencja jeziorna, retencja w wyrobiskach pokopalnianych, mikroretencja na terenach miejskich, retencja korytowa w rzekach oraz retencja zbiornikowa. Działania inwestycyjne są prowadzone z zachowaniem najwyższych standardów środowiskowych społecznych i technicznych. Inwestycje podczas przygotowania oceniane są pod kątem opłacalności ekonomicznej (studia wykonalności i analizy kosztów oraz korzyści społecznych).

Wody Polskie realizują zadania planistyczne wynikające z przepisów Unii Europejskiej. Do najważniejszych należy opracowanie planów zarządzania ryzykiem powodziowym, planu przeciwdziałania skutkom suszy oraz planów gospodarowania wodami. Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie realizują także program renaturyzacji rzek. Jego efektem jest wyznaczenie miejsc, w których w pierwszej kolejności trzeba podjąć działania naprawcze ograniczające degradację środowiska wodnego.

Prognozy na przyszłość

Modele klimatyczne wykonane do 2100 roku dla terenu Polski wykazały, że będzie następowało nasilenie ekstremalnych zjawisk w przyrodzie. Głównie dotyczyć to będzie gwałtownych opadów oraz długotrwałych okresów suszy. Średnia opadów w skali roku pozostanie na zbliżonym do obecnego poziomie. Prognozy te obligują Wody Polskie do prowadzenia działań mających na celu łagodzenie skutków długotrwałych susz oraz minimalizowanie skutków powodzi. Kluczowym działaniem jest racjonalne gospodarowanie wodami poprzez retencjonowanie wody w okresie wezbrań oraz zasilanie w wodę środowiska w okresie suszy. Aby prowadzić właściwą, zrównoważoną gospodarkę wodną, konieczne jest gromadzenie wody za pomocą sztucznej i naturalnej retencji. Niezbędne są zatem dalsze kompleksowe działania, których celem jest zwiększenie zasobów wodnych kraju. Wody Polskie realizują szereg zadań, których celem jest poprawa bilansu wodnego kraju. W roku 2020 realizowane były inwestycje na kwotę przeszło 2 mld zł. Wartość wszystkich zadań wypełnianych przez Wody Polskie przekroczyła 20 mld zł. Trwają intensywne prace przygotowawcze do kolejnych ważnych przedsięwzięć. Wśród nich jest m.in. budowa dużych wielofunkcyjnych zbiorników retencyjnych, które w trakcie wezbrań pomagają redukować falę powodziową i zatrzymują wodę na okres suszy.

Aby budować bezpiecznie duże zbiorniki, każda ich lokalizacja jest analizowana pod kątem hydrologicznym, geotechnicznym, środowiskowym, społecznym i gospodarczym. Dane wskazują, że powinny być lokalizowane głównie na terenach górskich i podgórskich z racji korzystnego układu topograficznego dolin cieków, ale również w rejonach szczególnie narażonych na suszę, np. na Kujawach, w Wielkopolsce, na Ziemi Lubuskiej i Ziemi Łódzkiej. Obszary te zostały wskazane w Planie przeciwdziałania skutkom suszy opracowanym przez Wody Polskie.

Oprócz działań zaradczych i utrzymaniowych na rzekach i małych zbiornikach wodnych, w Wodach Polskich przyspieszone zostały prace modernizacyjne na istniejących już zbiornikach, żeby dodatkowo zwiększyć ich pojemność retencyjną. Przykładem jest rewitalizacja Zalewu Rzeszowskiego. Planowana jest również rewitalizacja i przywrócenie równowagi biologicznej zbiorników w województwie lubelskim i łódzkim, szczególnie doświadczonym przez suszę i zagrożonych jej ponownym występowaniem.

Wody Polskie do gospodarowania wodami podchodzą w sposób racjonalny i kompleksowy. Całościowe spojrzenie jest niezbędne, by spojrzeć na problematykę wód w Polsce i wypracować optymalne rozwiązania, które będą chroniły mieszkańców naszego kraju przed powodziami i skutkami suszy. Jednocześnie rozwiązania te będą uwzględniać i równoważyć potrzeby gospodarki, rolnictwa oraz środowiska. Pozwoli to – w sposób właściwy i całościowy zadbać o zasoby wodne. Co ważne, działania te będą kompleksowe – dla całego kraju, również w perspektywie kolejnych pokoleń.

Tekst i opracowanie: Anna Jastrzębska
Konsultacja: mgr inż. Irena Churska, oraz mgr inż. Wojciech Skowyrski (Departament Przygotowania i Realizacji Inwestycji PGW Wody Polskie).
Treść Raportu o suszy 2020: dr Małgorzata Stolarska kierownik zespołu naukowego, który opracował Plan przeciwdziałania skutkom suszy (PPSS).

To menu pozwala przejść do innej podstrony w tym rozdziale

Śnieg – coraz bardziej brakujące ogniwo ekosystemu

Najważniejsze wyzwania gospodarki wodnej w perspektywie najbliższych kilkudziesięciu lat