KLIMATYCZNE PODKARPACKIE

W obliczu zachodzących zmian w klimacie i jego skutków Samorząd Województwa Podkarpackiego podejmuje od wielu lat różnego rodzaju przedsięwzięcia związane z ochroną środowiska naturalnego, w tym ochrony klimatu, przeciwdziałania zmianom klimatu, odnawialnych źródeł energii czy właściwej gospodarki odpadami.

PROGRAM OZE
Jednym z takich działań, było przyjęcie w 2014 r. pierwszego w kraju dokumentu pn.: „Wojewódzki Program rozwoju odnawialnych źródeł energii dla Województwa Podkarpackiego”. Najważniejszym jego celem było uporządkowanie kwestii związanych z rozwojem odnawialnych źródeł energii w województwie podkarpackim i wskazanie kierunków ich rozwoju, a także usprawnienie mechanizmów decyzyjnych. Jego  przygotowanie miało na celu wypełnienie zobowiązań międzynarodowych w zakresie zwiększenia udziału OZE w końcowym bilansie zużycia energii brutto w odniesieniu do szczebla regionalnego. Dokument w swych założeniach miał na celu zapewnienie zrównoważonego rozwoju województwa w zakresie energetyki odnawialnej oraz ułatwienie potencjalnym inwestorom realizację działań z zakresu energetyki odnawialnej wskazując m.in. obszary o korzystnych warunkach dla poszczególnych typów inwestycji, podając także ograniczenia jakie są związane z danymi lokalizacjami. Dokument ma rangę dokumentu strategicznego i ułatwił proces inwestycyjny, a tym samym skrócił procedury związane ze staraniem się o uzyskanie niezbędnych pozwoleń. Stanowiło to element przewagi konkurencyjnej województwa przy pozyskiwaniu inwestorów. 

Można powiedzieć, że dokument stał się swego rodzaju „przewodnikiem dla inwestorów po odnawialnych źródłach energii w naszym województwie”.

Województwo podkarpackie jest dość dywidualne jeśli chodzi o możliwość rozwoju odnawialnych źródeł energii. Jest to powiązane z dość mocno rozproszoną zabudową oraz występowaniem licznych form ochrony przyrody. A specyfika ta powoduje, że występują problemy związane głównie z ograniczeniami przyrodniczymi oraz możliwością występowania konfliktów społeczno-środowiskowych.

Jak wspomniałem na początku, nasz dokument jako jedyny w Polsce, wyznacza potencjalne lokalizacje dla poszczególnych rodzajów OZE, z uwzględnieniem występowania ewentualnych problemów jakie wiążą się z danymi inwestycjami. Wszystko jest szeroko opisane w dokumencie, ale warto podkreślić, że rozwój oze to nie są takie łatwe inwestycje jak się wydaje. Dla lepszego zobrazowania, każde źródło energii odnawialnej zostało osobno przedstawione na mapie wraz ryzykami, na jakie może napotkać.

Mapa ograniczeń społeczno-środowiskowych  rozwoju energetyki wodnej 
Źródło: Wojewódzki Program Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla Województwa Podkarpackiego
 

Zaczynając od wody, to w przypadku inwestycji związanych z energią pochodzącą z wykorzystania zasobów wodnych, rozwój jest w istotny sposób uzależniony od występujących ograniczeń przyrodniczych. I biorąc to pod uwagę, określono, wyznaczając na mapie – właśnie takie miejsca, gdzie pojawiają się ryzyka wystąpienia konfliktów społeczno-środowiskowych. Jak pokazuje mapa ograniczeń, to możemy wyszczególnić: tereny o wysokim ryzyku konfliktów: obszary chronionego krajobrazu i  parki krajobrazowe oraz tereny wyłączone z możliwości rozwoju: obszary siedliskowe Natura 2000. 

Mapa ograniczeń rozwoju energetyki wiatrowej w województwie podkarpackim z uwzględnieniem uwarunkowań społeczno-środowiskowych oraz odległości od zabudowy mieszkaniowej.
Źródło: Wojewódzki Program Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla Województwa Podkarpackiego

W przypadku energii pochodzącej z wiatru, już na początkowym etapie pojawiają się trudności. To źródło energii odnawialnej nie cieszyło się popularnością w naszym województwie, można śmiało stwierdzić, że jest wręcz źródłem budzącym sporo kontrowersji. Już na etapie planowania inwestycji pojawiają się konflikty społeczno-środowiskowe związane z  lokowaniem wiatraków i ich oddziaływaniem na jakość życia okolicznych mieszkańców. Konflikty te ujawniły się również na etapie opracowywania dokumentu i procesu konsultacji społecznych. Na podstawie analizy zdefiniowano 5 obszarów potencjalnego występowania ryzyk konfliktów społeczno-środowiskowych, a mianowicie: pomijalne, niskie, średnie, wysokie i tereny wyłączone z możliwości lokowania farm wiatrowych. Pod uwagę wzięto odległości od zabudowy mieszkaniowej, formy ochrony przyrody i korytarze ekologiczne.

A te ryzyka pozwoliły określić 4 bufory odległości lokowania farm wiatrowych oraz procentowego udziału na powierzchni województwa, które można zobaczyć na załączonej mapie ograniczeń.
Wyniki wykazały, że w odległości:

• 500 m od zabudowy mieszkaniowej, możliwa jest lokalizacji farm wiatrowych na obszarze maksymalnie do ok. 14% powierzchni województwa,
• 1 500 m od zabudowy mieszkaniowej, możliwa jest lokalizacja farm wiatrowych na obszarze maksymalnie do ok. 2% powierzchni województwa,
• 2 000 m od zabudowy mieszkaniowej, możliwa jest lokalizacja farm wiatrowych na obszarze maksymalnie do ok. 0,6% powierzchni województwa,
• 3 000 m od zabudowy mieszkaniowej, praktycznie brak jest terenów, na których możliwa jest lokalizacja farm wiatrowych.

Kolejnym analizowanym w dokumencie źródłem jakim jest słońce, też niestety występują potencjalne ryzyka. Energetyka słoneczna cieszy się dużym zainteresowaniem na terenie naszego województwa, zwłaszcza będące na topie instalacje fotowoltaiczne. Ale podobnie jak w przypadku energii wodnej i wiatru, w energetyce słonecznej również występuje ryzyko pojawienia się konfliktów społeczno-środowiskowych, które mogą utrudnić, a  nawet uniemożliwić realizację inwestycji. Jak  w  przypadku innych źródeł, również dokument wyznaczał obszary potencjalnych ryzyk: od niskiego, poprzez średnie i wysokie. Z możliwości rozwoju wielkopowierzchniowych farm fotowoltaicznych wyłączono obszary parków narodowych i  rezerwatów.

Mapa ograniczeń społeczno-środowiskowych rozwoju energetyki słonecznej. 
Źródło: Wojewódzki Program Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla Województwa Podkarpackiego
 

Biomasa, zarówno pochodząca z lasu czy też słomy i siana, jak również pochodząca z roślin energetycznych – tu również istnieje prawdopodobieństwo wystąpienia konfliktów społeczno-środowiskowych dotyczących biomasy leśnej, roślin energetycznych, słomy i siana. Ilustracje ograniczeń oraz utrudnienia przedstawiają załączone obok mapy.
Przy każdym rodzaju biomasy, o którym wspomniałem na początku, wyłączono obszary parków narodowych, krajobrazowych i rezerwaty. I przy każdym z tych rodzajów biomasy też wyodrębniono tereny o niskim, średnim i wysokim ryzyku wystąpienia konfliktów społeczno-środowiskowych.

Mapa ograniczeń społeczno-środowiskowych pozyskania biomasy leśnej
Źródło: Wojewódzki Program Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla Województwa Podkarpackiego
 

               

           Mapa ograniczeń społeczno-środowiskowych  rozwoju produkcji biomasy ze słomy i siana.            Mapa ograniczeń społeczno-środowiskowych  rozwoju produkcji biomasy z roślin energetycznych.
Żródło: Wojewódzki Program Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla Województwa Podkarpackiego
 

Jedynie geotermia jest pozostająca bez ryzyka konfliktów społeczno-środowiskowych. Na terenie województwa podkarpackiego na obecnym etapie rozpoznania geologicznego występują przesłanki dla wykorzystania wód geotermalnych na cele energetyczne (produkcja ciepła). W zakresie niskotemperaturowej geotermii (pompy ciepła) nie było dostępnych danych odnośnie mocy zainstalowanej instalacji funkcjonujących na terenie województwa podkarpackiego. Jednakże wysoki koszt instalacji ogranicza potencjał rozwoju tego źródła energii na cele ciepłownicze. Funkcjonujące na terenie województwa pompy ciepła są wykorzystywane przez gospodarstwa domowe i obiekty użyteczności publicznej.

PROGRAM OZE A USTAWA O INWESTYCJACH W ZAKRESIE INWESTYCJI ELEKTROWNI WIATROWYCH 
Przyjętą w 2016 r. ustawa o inwestycjach w zakresie elektrowni wiatrowych jest zbieżna z zapisami Programu OZE. Porównując jednak zapisy dotyczące odległości lokowania wiatraków, to ustawa jeszcze bardziej ogranicza – rozwój dopuszczalnych elektrowni wiatrowych z uwagi na wprowadzoną tzw. zasadę 10H, czyli dziesięciokrotności wysokości elektrowni wiatrowej jako minimalną odległość nowej inwestycji od istniejących zabudowań mieszkalnych i form ochrony przyrody. Skutkiem tego było także ograniczenie możliwości lokalizowania nowych elektrowni wiatrowych oraz inicjowania nowych projektów farm wiatrowych, a także zablokowanie rozwoju budownictwa mieszkalnego w sąsiedztwie istniejących elektrowni. Oznacza to, że inwestycje w zakresie budowy elektrowni wiatrowych mogły być lokalizowane na powierzchni maks. do 0,6% terenu województwa podkarpackiego. Program wyprzedzał ustawę i  ograniczenia w niej przyjęte były wypracowanym kompromisem.

W przypadku Programu OZE – wskazany i zalecany był wariant zakładający umiarkowany rozwój energetyki wiatrowej, ograniczony do terenów, na których występuje niskie ryzyko istnienia konfliktów społeczno-środowiskowych – obszary w odległości powyżej 2 km od zabudowy mieszkaniowej, miejsc pobytu ludzi oraz poza formami ochrony przyrody i korytarzami ekologicznymi.
Obecnie trwają prace nad zmianami przepisów tej ustawy.

DZIAŁANIA EDUKACYJNE
Samorząd Województwa Podkarpackiego w swych zadaniach realizuje również zagadnienia związane z edukacją w zakresie ochrony środowiska. Działania edukacyjne i informacyjne cieszą się dużym zainteresowaniem naszych mieszkańców. Rzetelna informacja o stanie środowiska i działaniach na rzecz jego ochrony, a także umiejętność porozumiewania się  ze społeczeństwem są niezbędne dla sukcesu realizowanej polityki ekologicznej. Ważne jest też to, aby zagadnienia te poznawały już najmłodsze pokolenia. Kształtowanie prawidłowych postaw proekologicznych u dzieci i młodzieży jest łatwiejsze niż zmiana złych nawyków u osób dorosłych. Wykorzystując wiedzę nabytą przez młodzież, można pośrednio wprowadzać zmiany w zachowaniach dorosłych.

Corocznie przeznaczane są środki w budżetu Województwa w wysokości 40 000 zł (zarówno na edukację z zakresu energetyki odnawialnej jak i gospodarki odpadami). Od roku 2022 edukacja będzie poszerzona o tematykę ochrony klimatu.

DOTYCHCZASOWE WSPARCIE DZIAŁAŃ W ZAKRESIE OCHRONY KLIMATU
Województwo podkarpackie wykorzystuje dostępne narzędzia dla wsparcia przemian energetycznych w kierunku odnawialnych źródeł i podniesienia efektywności energetycznej.

W ramach działań OP III RPO WP 2014-2020 - 3.1 Rozwój OZE oraz 3.4 Rozwój OZE – ZIT dofinansowano budowę 21 158 jednostek wytwarzania energii elektrycznej z  OZE (mikro i małych instalacji PV, mikroturbin wiatrowych oraz farm PV) o łącznej mocy zainstalowanej 116  MWe, produkujących rocznie ok. 110 GWh energii elektrycznej. Ponadto dofinansowano budowę 23 222 jednostek wytwarzania energii cieplnej z OZE (kolektory słoneczne, pompy ciepła, kotły biomasowe) o łącznej mocy zainstalowanej 148 MWt, produkujących rocznie ok. 159 GWh energii cieplnej. Jednostki te instalowane są głównie w budynkach prywatnych mieszkańców, a także w budynkach użyteczności publicznej, wielorodzinnych budynkach mieszkalnych i budynkach przedsiębiorstw i służą głównie zaspokojeniu potrzeb energetycznych tych obiektów. Efekty projektów obejmą 83% gmin województwa i przekładają się m.in. na wzrost udziału OZE w produkcji energii elektrycznej (o ok. 3 p.p.) oraz w finalnym zużyciu energii elektrycznej (o ok. 2 p.p.) i cieplnej w regionie, przyczyniając się jednocześnie do zwiększenia samowystarczalności energetycznej regionu.

Wkład w ten proces udzielone w OP III - środki RPO WP 2014-2020 stanowiły ponad 77% kwoty środków przeznaczonych na rozwój wykorzystania OZE z programów i funduszy finansowanych ze środków publicznych w województwie podkarpackim.

PLANOWANE DZIAŁANIA ORAZ WSPARCIE FINANSOWE W NOWEJ PERSPEKTYWIE 2021-2027 
Pomimo znacznego wsparcia nie poprawiły się w istotny sposób proporcje pomiędzy energia wytwarzaną w źródłach odnawialnych a konwencjonalną.

Projekt programu FEP 2021-2027 z 30 grudnia 2021 r. przewiduje w ramach CS 2 wsparcie w formie dotacji na niżej wymienione działania: 

• poprawę efektywności energetycznej budynków użyteczności publicznej oraz budynków mieszkalnych, wraz z instalacją urządzeń OZE oraz wymianą/modernizacją źródeł ciepła albo podłączeniem do sieci ciepłowniczej / chłodniczej,
• poprawę efektywności energetycznej w przedsiębiorstwach - poprzez odzyskiwanie energii w procesie produkcyjnym, modernizację energetyczną budynków, wraz z instalacją urządzeń OZE,
• budowę/modernizację systemów ciepłowniczych i chłodniczych (w pierwszej kolejności dostosowanie systemów do wymaganego stanu efektywności) wraz z magazynami ciepła,
• wsparcie gmin przy realizacji Programu STOP SMOG (obejmującego przedsięwzięcia niskoemisyjne, w tym wymianę nieefektywnych źródeł ciepła i termomodernizację w jednorodzinnych budynkach mieszkalnych dotkniętych problemem ubóstwa energetycznego). 

Inwestycje w systemy ciepłownicze obejmują budowę i modernizację systemów ciepłowniczych oraz magazynów ciepła. Z jednej strony istnieją ogromne potrzeby w  zakresie ograniczenia strat ciepła oraz zmniejszenia awaryjności sieci (a więc modernizacja i przebudowa sieci, przyłączy i węzłów cieplnych). Drugim wyzwaniem jest uzyskanie statusu systemu efektywnego zgodnie z Dyrektywą 2012/27/UE, która wiąże się z koniecznością przebudowy źródła ciepła. 

W obu przypadkach możliwość wsparcia będzie się wiązała z przyjętymi uregulowaniami w zakresie udzielania pomocy publicznej, w tym dopuszczenie systemów nieefektywnych do możliwości skorzystania z tej pomocy, co i tak nie będzie wystarczającą zachętą do inwestowania. 
W przypadku poprawy jakości powietrza w województwie podkarpackim wymianie wymaga około 324,6 tys. nieefektywnych, indywidualnych źródeł ciepła. Do-tychczasowe postępy w zakresie wymiany źródeł ciepła nie były jednak zadowalające (w  latach 2016-2021 było to ok. 30 tys. źródeł). 

Współfinansowanie programu „Stop Smog” ze środków FEP 2021-2027 powinno stanowić dodatkowy efekt zachęty („obniżenie progu wejścia”), który może przeważyć o  podjęciu przez gminę decyzji o przystąpieniu do programu. Równoległe wsparcie termomodernizacji i wymiany źródła ciepła, wpłynie również na ograniczenie ryzyka wzrostu kosztów ogrzewania budynków, związanych z koniecznością zakupu lepszej jakości paliwa.

Projekt programu FEP 2021-2027 przewiduje wsparcie w formie dotacji na budowę i rozbudowę instalacji do produkcji energii z OZE wraz z przyłączami do sieci oraz inwestycje w magazyny energii, działające na potrzeby OZE, w zakresie wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej oraz wodoru niskoemisyjnego. Zapisy linii demarkacyjnej między poziomem krajowym (FEnIKS) a regionalnym wskazują, że do wsparcia na poziomie regionu kwalifikują się instalacje o mocy nie większej niż: dla energii elektrycznej – wiatr, biomasa i woda - 5 MWe, biogaz i słońce - 0,5 MWe; dla energii cieplnej - biomasa - 5 MWt, słońce i biogaz – 0,5 MWt, geotermia - 2 MWt.

W perspektywie finansowej 2021-2027 należałoby zrezygnować ze wsparcia dużych instalacji PV, wskazana jest natomiast kontynuacja wsparcia instalacji PV służących produkcji energii na potrzeby własne, realizowanych zarówno przez samorządy, wspólnoty i spółdzielnie mieszkaniowe, przedsiębiorstwa, jak i mieszkańców.

Warunki wsparcia dla OZE należałoby tak zdefiniować, by skierowane były do mieszkańców gminy, tzw. „parasolowych” i mogły: 

• ograniczać możliwość stosowania rozwiązań technicznych, które są obciążone największym ryzykiem destabilizacji sieci energetycznych (np. jednofazowych instalacji PV); 
• maksymalizować lokalnie energię w ramach tworzenia wspólnot.

Obserwowany intensywny rozwój energetyki słonecznej w regionie, wymaga zwiększenia skali inwestycji zarówno w magazyny energii, jak i w bardziej sterowalne źródła wytwórcze oparte o OZE (dające gwarancję większej niezależności od warunków pogodowych), których funkcjonowanie wpłynie stabilizująco na system elektroenergetyczny.

Wskazanym byłoby premiowanie na etapie oceny projektów inwestycji w sterowalne, wysoko produktywne instalacje OZE charakteryzujące się znacznie wyższym niż PV kosztem inwestycyjnym w przeliczeniu na jednostkę mocy zainstalowanej, jednocześnie posiadają jednak znacznie wyższą produktywność (nawet 8000 h/rok, w porównaniu do ok. 1000 h/rok dla PV, a więc z 1MW mocy zainstalowanej osiągane są znacznie większe efekty w postaci wolumenu produkcji energii i redukcji emisji CO2 niż w przypadku PV).

PODKARPACKA DOLINA WODOROWA
Wodór to przyszłość, a jego rola w osiąganiu neutralności klimatycznej nieustannie rośnie. Jako pierwiastek przyjazny klimatowi może mieć ogromny wpływ na przeciwdziałanie jego zmianom oraz sprzyjać w ograniczaniu emisji gazów cieplarnianych. Dzięki wodorowi procesy i produkty energochłonne mogą stać się zero- lub przynajmniej niskoemisyjne, zwłaszcza w gospodarce, przemyśle i transporcie. Województwo podkarpackie ma duże szanse, aby wykorzystać technologie wodorowe, ale również w zakresie jego produkcji. Taką inicjatywą było podpisanie w dniu 18 maja 2021r. listu intencyjnego o utworzeniu Podkarpackiej Doliny Wodorowej. List podpisali m. in. przedstawiciele administracji publicznej szczebla krajowego i lokalnego, przedstawiciele podkarpackich uczelni wyższych, jednostek badawczych oraz wielu podmiotów sektora przemysłu, przedsiębiorczości i biznesu. 

Wizja rozwoju Podkarpackiej Doliny Wodorowej zakłada zapewnienie podaży zielonego wodoru, jego dystrybucji specjalną siecią oraz transportem kołowym, a także magazynowania wodoru. Jednocześnie umożliwi zastosowanie autobusów wodorowych w miastach województwa podkarpackiego oraz do wykorzystania w transporcie lotniczym w ramach działalności Klastra Dolina Lotnicza. Zielony wodór zapewni wykorzystanie i rozwój potencjału regionu w zakresie technologii i ochrony środowiska. Ponadto nastąpi wzmocnienie współpracy instytutów badawczych, przedsiębiorców oraz konsumentów działających na rynku wodoru oraz rozwój infrastruktury związanej z wykorzystaniem ogniw wodorowych. Przyczyni się również do osiągnięcia neutralności klimatycznej kraju, jak również do podniesienia konkurencyjności polskiej gospodarki oraz powstania nowych miejsc pracy. 

Podstawowym założeniem utworzenia dolin wodorowych jest wykorzystanie innowacyjnych rozwiązań korzystnych gospodarczo, jak również sprzyjających środowisku. W obecnych warunkach rynkowych, powstanie instalacji do produkcji zielonego wodoru wymaga wsparcia finansowego oraz legislacyjnego.

Stworzenie nowoczesnego ekosystemu w ramach Podkarpackiej Doliny Wodorowej pozwoli zbudować łańcuch wartości gospodarki wodorowej, w tym jego produkcji, przesyłu, transportu, magazynowania i zastosowania wodoru w energetyce, transporcie i w przemyśle. Umożliwi również integrację poszczególnych sektorów gospodarki oraz optymalizację procesów i kosztów, co znacząco wpłynie na wzrost prestiżu regionu Podkarpacia na arenie międzynarodowej. 

Ponadto, Samorząd Województwa Podkarpackiego wychodząc naprzeciw potrzebom gospodarki, jak również celom programowym Województwa wskazał technologie wodorowe w zapisach Strategii Rozwoju Województwa – Podkarpackie 2030. Regionalna Strategia Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata 2021-2030 (RSI   WP) to dokument, który jest swego rodzaju programem rozwoju gospodarczego dla regionu. 

WOJEWÓDZKI PROGRAM PRZECIWDZIAŁANIA ZMIANOM KLIMATU I SKUTKOM TYCH ZMIAN Z UWZGLĘDNIENIEM ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII I GOSPODARKI W OBIEGU ZAMKNIĘTYM
Rok 2022 jest rokiem, w którym Samorząd Województwa jako własną inicjatywę, przymierza się do opracowania regionalnej strategii klimatycznej – dokumentu pn.: „Wojewódzki Program przeciwdziałania zmianom klimatu i skutkom tych zmian z uwzględnieniem odnawialnych źródeł energii i gospodarki w obiegu zamkniętym”. Dokument ten pozwoli wytyczyć politykę klimatyczną dla Samorządu Województwa Podkarpackiego, która ukierunkowana będzie na osiągnięcie zarówno celów unijnych jak i krajowych oraz regionalnych. 

W związku z brakiem podstaw prawnych – brak jest obowiązku do opracowania takiego dokumentu. Jednakże zaistniała potrzeba na sporządzenie Strategii klimatycznej z uwagi na fakt, że Program OZE jest niewystarczający, brak w szczególności w  odniesienia do zagadnień polityki klimatycznej. Strategia klimatyczna będzie lokalną odpowiedzią na wyznaczone przez Unię Europejską cele ilościowe w zakresie łagodzenia skutków zmian klimatycznych, wskaże działania na rzecz ochrony klimatu, przeciwdziałania zmianom klimatu i skutków tych zmian. W strategii klimatycznej – rozwój energii odnawialnej będzie jednym z kluczowych narzędzi pozwalających na poprawę jakości powietrza i uniezależnienia się od paliw kopalnych. Ponadto, część dotycząca Programu OZE zostanie zaktualizowana o nowe obowiązujące przepisy prawne – ustawy, które zostały przyjęte po lutym 2014 r., m.in. o ustawę tzw. odległościową 10H czy o ustawę o odnawialnych źródłach energii, jak i wiele innych. Na opracowanie dokumentu, Samorząd Województwa otrzymał dofinansowanie ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie. Przewidywane prace nad dokumentem – 2022-2023.

Współautorzy:
Dorota Raczak-Jaworska
Agnieszka Lewandowska 
Zatwierdzi:
Andrzej Kulig Dyrektor Departamentu Ochrony Środowiska
Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego w Rzeszowie