Czyste środowisko, w tym czyste powietrze, jest dobrem przynależnym każdemu człowiekowi i jest wartością konstytucyjną. Wszelkie zaniechania władz w zakresie ograniczenia emisji należy traktować jako działania przeciwko zdrowiu i życiu mieszkańców. 22 lutego 2018 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (sygn. C-336/16) stwierdził, że Polska od 2007 r. narusza prawo Unii w dziedzinie jakości otaczającego powietrza poprzez występujące przekroczenia, co jest zagrożone karą finansową. Główną przyczyną występujących przekroczeń, a więc zagrożenia zdrowia i życia mieszkańców, jest spalanie paliw stałych, w tym węgla kamiennego, w starych kotłach w budownictwie jednorodzinnym.

Jednak skuteczność walki o czyste powietrze zależy w dużej części od samych mieszkańców, z których nie wszyscy przestrzegają ustalonych przez samorząd nakazów i zakazów. Z doświadczeń województwa podkarpackiego wynika jednak, że działania kontrolne podejmowane są jedynie przez samorządy większych miast, sporadycznie przez większe gminy. Najczęściej ze względu na to, że w gminach brak jest straży gminnych a mieszkańcy z problemami dotyczącymi złej jakości powietrza są odsyłani na posterunki policji, najczęściej odległe i działające tylko do godz. 15 tej. Z tego względu konieczne jest wprowadzenie w tym zakresie zachęt dla gmin oraz możliwości pozyskiwania dotacji z wojewódzkich funduszy ochrony środowiska na potrzeby realizowanych kontroli. Konieczne jest wsparcie w zakresie merytorycznym, finansowym i legislacyjnym gmin polegające m.in. na wzmocnieniu sankcji możliwych do zastosowania przez gminę.

W uzdrowiskach poprawa

Ocena jakości powietrza sporządzona przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska za 2019 r. w oparciu o wyniki pomiarów realizowanych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska w zakresie pyłu zawieszonego PM 10 (w normie dobowej), pyłu zawieszonego PM 2,5 (w normie średniorocznej) oraz benzo(a)pirenu (w poziomie docelowym średniorocznym) w kryterium ochrony zdrowia sklasyfikowała województwo podkarpackie w strefie C, tj jako obszar z występującymi przekroczeniami. Wyjątkiem jest obszar Rzeszowa. który w zakresie pyłu zawieszonego PM10 (w normie dobowej i średniorocznej) oraz pyłu zawieszonego PM 2,5 (w normie średniorocznej) został sklasyfikowany w strefie A, tj. jako obszar gdzie nie występują przekroczenia poziomu dopuszczalnego. Zanieczyszczenia gazowe (dwutlenek siarki, dwutlenek azotu, tlenek węgla, benzen) w kryterium ochrony zdrowia osiągały stężenia nieprzekraczające obowiązujących dla tych substancji wartości kryterialnych. Pozwoliło to na zakwalifikowanie całego terenu województwa podkarpackiego pod względem zanieczyszczenia tymi substancjami do klasy A.¹

Wykazana w 2019 r.  poprawa jakości powietrza na terenie województwa w dużej mierze spowodowana była cieplejszą zimą, co wiązało się z mniejszym zapotrzebowaniem na ciepło oraz - zmniejszeniem emisji zanieczyszczeń do powietrza. Do poprawy jakości powietrza przyczynił się także częstszy i silniejszy wiatr.

Na podstawie tej oceny² wyznaczono 1 obszar przekroczenia w zakresie normy dobowej pyłu PM10. Objął on swoim zasięgiem 39,8 km2 (0,2% regionu) zamieszkałych przez 51 912 mieszkańców. W stosunku do roku 2018 obszar przekroczenia zmniejszył się o 2,6 % powierzchni regionu, a liczba mieszkańców narażonych na ponadnormatywne zanieczyszczenie powietrza pyłem PM10 zmalała o 556 787. W zakresie normy średniorocznej pyłu PM2,5 wyznaczono 1 obszar przekroczenia. Objął on swoim zasięgiem 10 km2 (0,1% regionu) zamieszkałych przez 26 844 mieszkańców.

W stosunku do roku 2018 obszar przekroczenia zwiększył się o 0,1 % powierzchni regionu, a liczba mieszkańców regionu narażonych na ponadnormatywne zanieczyszczenie powietrza pyłem PM2.5 wzrosła o 26 844. Natomiast w przypadku średniorocznego stężenia benzo(a)pirenu w pyle zawieszonym PM10 wyniki przekroczyły wartość docelową we wszystkich punktach pomiarowych. Wyznaczone obszary przekroczeń tego zanieczyszczenia objęły swoim zasięgiem 2407,2 km2 (13,5% województwa) zamieszkałych przez 1 112 060 mieszkańców. W stosunku do roku 2018 obszar przekroczenia zmniejszył się o 56,2% powierzchni regionu, a liczba mieszkańców regionu narażonych zmalała o 952 639.

Na tle całego kraju³ województwo podkarpackie w 2019 r. było klasyfikowane jako jedno z 9 województw z występującymi przekroczeniami normy dobowej w zakresie pyłu zawieszonego PM10 oraz jedno z 3 województw na południu kraju z występującymi przekroczeniami normy średniorocznej pyłu zawieszonego PM2,5. Natomiast w przypadku benzo(a)pirenu problem na poziomie kraju był większy, dotyczył prawie wszystkich województw (w tym podkarpackiego) z wyjątkiem podlaskiego oraz 8 stref w obrębie niektórych miast w centralnej i północnej części kraju.

Działania naprawcze

Obowiązek opracowania przez samorząd województwa i wdrożenia naprawczego programu ochrony powietrza wynika bezpośrednio z art. 91 ust 3 ustawy Prawo ochrony środowiska. Podstawą są wyniki pomiarów GIOŚ, które jednoznacznie wskazują na występowanie przekroczeń dopuszczalnych norm na terenie województwa podkarpackiego.

Począwszy od 2004 r. dla niektórych gmin i powiatów oraz od 2013 r. na terenie całego województwa podkarpackiego były wdrażane naprawcze programy ochrony powietrza, które wskazywały samorządom lokalnym niezbędne działania w celu poprawy jakości powietrza. Aktualnie od 28 października 2020 r. obowiązują nowe programy naprawcze przyjęte przez Sejmik Województwa Podkarpackiego uchwałami:

• nr XXVII/463/20 z 28 września 2020 r. „Program ochrony powietrza dla strefy podkarpackiej z uwagi na stwierdzone przekroczenia poziomu dopuszczalnego pyłu zawieszonego PM10, poziomu dopuszczalnego pyłu zawieszonego PM 2,5 oraz poziomu docelowego benzo(a)pirenu wraz z  Planem Działań Krótkoterminowych”
• nr XXVII/464/20 z 28 września 2020 r. w sprawie określenia „Programu ochrony powietrza dla strefy miasto Rzeszów -  z uwagi na stwierdzone przekroczenia poziomu dopuszczalnego pyłu zawieszonego PM10 i poziomu dopuszczalnego pyłu zawieszonego PM2,5 wraz z rozszerzeniem związanym z osiągnięciem krajowego celu redukcji narażenia
  i z uwzględnieniem poziomu docelowego benzo(a)pirenu oraz z Planem Działań Krótkoterminowych”.

Według diagnozy zawartej w tych programach główną przyczyną występujących przekroczeń jest spalanie paliw stałych w tym węgla kamiennego w starych kotłach w budownictwie jednorodzinnym. Podstawowym działaniem naprawczym jest ograniczanie emisji zanieczyszczeń poprzez zmianę sposobu ogrzewania. Należy dążyć do likwidacji ogrzewania indywidualnego wykorzystującego paliwo stałe i zastąpienia go ogrzewaniem bezemisyjnym lub niskoemisyjnym. Jedynie w obszarach, gdzie nie ma możliwości technicznych przyłączenia do sieci ciepłowniczej lub gazowej, powinna być dopuszczona wymiana na kotły na paliwa stałe spełniające wymagania ekoprojektu. Dodatkowym wskazanym działaniem jest stworzenie przez samorząd gminny systemu wsparcia wymiany źródeł ciepła na ekologiczne dla osób fizycznych, które zgodnie z opisem w programach powinno polegać m.in. na wnioskowaniu o  środki finansowe z programów NFOŚiGW oraz innych (np. STOP SMOG) w celu wspierania mieszkańców w realizacji działania. Realizację tych działań naprawczych przewidziano do 30 września 2026 r. W treści programu wskazano, że samorząd gminny odpowiada wyłącznie za wymianę kotłów we własnym majątku.

Nie przeprowadzono inwentaryzacji kotłów znajdujących się w posiadaniu mieszkańców. Zastosowano więc metodę szacowania, w której oparto się m.in. na bazach danych topograficznych, lokalowych GUS, danych z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2011 r. i bazach danych o powierzchniach ogrzewanych poszczególnymi typami paliw i emisji powierzchniowej oraz na sprawozdaniach z realizacji działań naprawczych. Nie nałożono na gminy obowiązku inwentaryzacji kotłów ze względu na planowane w 2021 r. uruchomienie Centralnej Ewidencji Emisyjności Budynków w ramach Zintegrowanego Systemu Ograniczania Niskiej Emisji (ZONE), gdzie wprowadzenie danych będzie obowiązkowe. System ten i wykonywany nadzór powinien umożliwić stworzenie optymalnej, na bieżąco aktualizowanej inwentaryzacji kotłów.

Konieczny nadzór

Ważną rolę wśród działań nad poprawą jakości powietrza odgrywa kontrola stopnia wdrażania uchwały antysmogowej, także przestrzegania ustanowionych nią zakazów, wdrażania działań naprawczych z programów oraz przestrzegania ustawowego zakazu spalania odpadów. Brak kontroli może spowodować, że nie zostaną osiągnięte założone cele, tj. obniżenie stężeń zanieczyszczeń co najmniej do poziomu norm.

Obowiązujące przepisy (art. 379 ustawy Prawo ochrony środowiska) nadają uprawnienia kontrolne między innymi wójtowi, burmistrzowi i  prezydentowi miasta, którzy mogą upoważnić do wykonywania funkcji kontrolnych pracowników podległych im urzędów miejskich lub gminnych lub funkcjonariuszy straży miejskich/gminnych. Uprawnienia kontrolne obejmują:

• wstęp wraz z rzeczoznawcami i niezbędnym sprzętem przez całą dobę na teren nieruchomości, obiektu lub ich części, na których prowadzona jest działalność gospodarcza, a w godzinach od 6 do 22 – na pozostały teren.,
• przeprowadzanie badań lub wykonywanie innych niezbędnych czynności kontrolnych,
• żądanie pisemnych lub ustnych informacji oraz wzywanie i przesłuchiwanie osób w zakresie niezbędnym do ustalenia stanu faktycznego,
• żądanie okazania dokumentów i udostępnienia wszelkich danych mających związek z problematyką kontroli.

Natomiast zgodnie z art. 17 ust. 4 ustawy o Inspekcji Ochrony Środowiska, inspekcja udziela pomocy organom samorządu terytorialnego w realizacji ich zadań kontrolnych w zakresie ochrony środowiska. Działania te powinny dotyczyć m.in. kontrolowania gospodarstw domowych w zakresie przestrzegania zakazu spalania odpadów w kotłach i piecach oraz przestrzegania zapisów uchwały antysmogowej.

Przeprowadzane kontrole mogą istotnie wpłynąć na dostosowanie użytkowanych systemów grzewczych do obowiązujących wymagań, a także na zmianę stosowanych paliw, co pośrednio przyczyni się do poprawy jakości powietrza w strefach. Dodatkowo w ramach kontroli, poprzez bezpośredni kontakt z mieszkańcem można podjąć próbę edukacji oraz wskazania potencjalnych rozwiązań finansowych lub technicznych mogących pomóc w realizacji zapisów uchwały antysmogowej i naprawczego programu ochrony powietrza. Kontrole powinny prowadzić: straż miejska/gminna lub przeszkoleni i upoważnieni pracownicy gminy. Możliwe jest realizowanie tego działania przez straże międzygminne, których tworzenie jest dobrą praktyką w przypadku gmin, które dotąd nie posiadały własnych organów tego typu.

W celu ułatwienia gminom sporządzania corocznych sprawozdań z realizacji działań naprawczych określonych w programach ochrony powietrza samorząd województwa podkarpackiego zlecił wykonanie strony internetowej, za pośrednictwem której mogą one składać sprawozdania automatycznie. Wprowadzone dane po zweryfikowaniu są prezentowane w formie statystyki na mapie województwa.

Edukacja i informacja

Zła jakość powietrza w strefach województwa podkarpackiego powoduje, że niezbędna jest edukacja ekologiczna wszystkich grup społecznych. Forma przekazu może być bardzo różnorodna i oprócz edukacji bezpośredniej na temat jakości powietrza może obejmować zagadnienia pośrednie takie jak efektywność energetyczna, możliwości wymiany źródeł. To podstawowe narzędzie, które może przyczynić się do zmiany zachowań i nawyków mieszkańców oraz wskazać prawidłowe działania mające na celu poprawę jakości środowisk.

Począwszy od 2013 r. co roku organizacje pożytku publicznego uzyskiwały od samorządu województwa dotacje na prowadzenie akcji edukacyjnych wśród dzieci w szkołach podstawowych. Dotychczas przeprowadzone były akcje w szkołach na terenie Rzeszowa, Jarosławia, Przemyśla, Rymanowa Zdroju, Krosna, Niska, Dębicy oraz Tarnobrzegu, w których wzięło udział łącznie około 4 760 uczestników. Celem tych akcji jest wzmocnienie i utrwalenie prawidłowych postaw w ramach przeciwdziałania zanieczyszczeniu powietrza w wyniku spalania odpadów komunalnych i niskiej jakości paliwa węglowego oraz promocja wymiany starych kotłów węglowych na kotły V generacji.

Zarząd Województwa Podkarpackiego od początku obowiązywania uchwały antysmogowej stara się dotrzeć z informacjami na jej temat do jak największej liczby mieszkańców. Dlatego w latach 2018 i 2019 zlecono Telewizji Polskiej o/Rzeszów wyprodukowanie oraz emisję na antenie spotów oraz filmów promujących uchwałę antysmogową oraz zapisy i obowiązki z niej wynikające. Dodatkowo wyemitowano filmy i spoty wskazujące możliwości pozyskania pieniędzy pt. „Program Czyste Powietrze” oraz „Poprawa jakości powietrza - gdzie szukać pieniędzy?”.

Samorząd województwa podkarpackiego w latach 2013-2020 zlecał wykonywanie elektronicznego systemu informacyjnego polegającego na przedstawianiu prognozy jakości powietrza na dzień bieżący i dwa następne, która była udostępniania na specjalnej stronie internetowej. Do momentu uruchomienia prognozy dla całego kraju realizowanej przez GIOŚ była ona instrumentem wykorzystywanym również przez służby WIOŚ oraz CZK.

W budynkach ośmiu miast o największym zanieczyszczeniu zainstalowano panele informacyjne w formie telewizorów wraz z jednostką sterującą i oprogramowaniem, w których wyświetlane są dane dotyczące prognozowanego zanieczyszczenia powietrza na terenie danego miasta oraz materiały informacyjne na temat programów ochrony powietrza, obowiązków wynikających z uchwały antysmogowej, możliwości pozyskania środków finansowych na wymianę kotła. Ponadto w ramach tego systemu zakupiono i uruchomiono infokiosk, który został zlokalizowany obok budynku urzędu.

Od 2021 r. Zarząd Województwa Podkarpackiego planuje wspomaganie samorządów gminnych we wdrażaniu uchwały antysmogowej, m. in. poprzez organizowanie przynajmniej dwa razy w roku spotkań i szkoleń dla pracowników oraz radnych gmin dotyczących m.in. uchwały antysmogowej, przyczyn zjawisk smogowych, stanu powietrza w województwie, sposobów monitoringu, oddziaływania złej jakości powietrza na stan zdrowia mieszkańców oraz wynikających z tego kosztów społecznych i gospodarczych, statystyk zachorowań i zgonów w Polsce oraz sposobów przeciwdziałania smogowi.

Realizowane będą także akcje edukacyjne kierowane do wszystkich mieszkańców województwa w celu uświadamiania społeczeństwu szkodliwości spalania odpadów w paleniskach domowych; spalania węgla w kotłach bezklasowych, skutków zdrowotnych i finansowych złej jakości powietrza oraz działań, które można i należy podejmować aby poprawić lokalną jakość powietrza. W ramach tego zadania również będzie miało miejsce informowanie mieszkańców o przyjęciu uchwały antysmogowej, jej skutkach oraz konieczności przestrzegania zakazów i nakazów zawartych w uchwale; informowanie mieszkańców o możliwości uzyskania dopłat i skorzystania z finansowych programów gminnych, wojewódzkich, ogólnokrajowych.

Dodatkowo samorząd województwa planuje uruchomienie w bieżącym roku ogólnodostępnej platformy internetowej zawierającej bazę wiedzy na temat uchwały antysmogowej, jakości powietrza oraz najbardziej efektywnych sposobów ograniczenia emisji zanieczyszczeń do powietrza. Na platformie będą promowane gminy skutecznie realizujące działania mające na celu ograniczenie „niskiej emisji”.

Regionalny program operacyjny

Samorząd województwa podkarpackiego rozdzielając środki finansowe wsparł działania przeciwdziałające smogowi w ramach RPO WP w latach 2014-2020, ograniczając się jednak do działań na terenie gmin, w których występowały obszary przekroczeń. W ramach działania 3.3.1. Realizacja planów niskoemisyjnych: projekty parasolowe – wymiana źródeł ciepła – kotły na gaz i biomasę (OZE) przeznaczono 65,935 mln zł oraz projekty parasolowe – wymiana źródeł ciepła – kotły na węgiel V klasy – 16,841 mln zł. Ponadto dofinansowano w wysokości 38,142 mln zł (koszt całkowity brutto ponad 49 mln zł) projekt „Wymiana źródeł ciepła na terenie ROF” realizowany przez Stowarzyszenie Rzeszowski Obszar Funkcjonalny obejmujący obszary miast i gmin: Rzeszów, Boguchwała, Tyczyn, Chmielnik, Czarna (łańcucka), Głogów Małopolski, Krasne, Łańcut Gmina, Łańcut Miasto, Trzebownisko. Przyznane dofinansowanie działań związanych z wymianą kotłów węglowych na kotły na biomasę występowało również w ramach projektów parasolowych związanych z OZE – działanie 3.1. Rozwój OZE RPO WP – „projekty parasolowe”. Zarząd Województwa dofinansował 33 takich projektów konkursowych na kwotę ponad 320 mln zł oraz jeden projekt ROF na kwotę 36 mln zł. Wymiana kotłów węglowych na kotły gazowe i na biomasę występowała również jako element termomodernizacji w działaniu 3.2 Modernizacja energetyczna budynków. Przeprowadzono 3 konkursy w wyniku których dofinansowanie uzyskało 176 projektów na kwotę ponad 394 mln zł. 

Jednak nie wszystkie gminy, które mogły uzyskać dofinansowanie dla mieszkańców na wymianę kotłów w ramach RPO WP, wystąpiły z wnioskami. Ponadto mimo oferowanego dofinansowania ze strony WFOŚiGW w ramach programu „Czyste Powietrze” początkowo prawie 50% gmin województwa nie było zainteresowane stworzeniem punktu informacyjnego i pomocy mieszkańcom w pozyskaniu środków na wymianę kotłów. Niektóre samorządy gminne z terenu województwa podkarpackiego nie uważają, że problem złej jakości powietrza ich dotyczy (nawet wśród gmin, dla których istotna jest turystyka). Nie widzą potrzeby angażowania się w poprawę jakości powietrza i nawiązania współpracy z WFOŚiGW poprzez obsługę mieszkańców w ramach punktu informacyjno-konsultacyjnego programu „Czyste Powietrze”, mimo że to jedyne rozwiązanie, dzięki któremu każdy mieszkaniec gminy może zostać kompleksowo obsłużony na miejscu. W jednym miejscu uzyska bowiem m.in. zaświadczenie o dochodach na jednego członka w jego gospodarstwie domowym oraz pomoc przy wypełnianiu i złożeniu wniosku o dofinansowanie. Wynika z tego, że edukacja co do działań na rzecz poprawy jakości powietrza konieczna jest również wśród zarządów i rad gmin.

Tekst opracowany przez Redakcję TOGETAIR na podstawie materiałów UM. woj. Podkarpackiego 

¹Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Departament Monitoringu Środowiska, Regionalny Wydział Monitoringu w Rzeszowie, „Roczna ocena jakości powietrza w województwie podkarpackim za rok 2019”, Rzeszów 2020r.
²Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Departament Monitoringu Środowiska, Regionalny Wydział Monitoringu w Rzeszowie, „Roczna ocena jakości powietrza w województwie podkarpackim za rok 2019”, Rzeszów 2020r.
³Ocena jakości powietrza - roczne oceny jakości powietrza - GIOŚ (gios.gov.pl)
⁴W oparciu o wyniki pomiarów wykonywanych przez GIOŚ w 2020r. w ramach PMŚ