Mazowsze jest regionem bardzo zróżnicowanym i niejednorodnym. Jest też największym regionem w Polsce, co może być zarówno plusem, jak i minusem. Zaletą jest na pewno najwyższy w kraju poziom rozwoju gospodarczego - blisko 40% podmiotów gospodarczych w Polsce znajduje się na Mazowszu. Jednak podmioty te są najczęściej skupione wokół dużych ośrodków miejskich, co powoduje, że region jest niejednorodny, a to utrudnia prowadzenie  polityki ochrony powietrza. Polityka Mazowsza w tym zakresie musi być dostosowana zarówno do tych najbardziej rozwiniętych gmin, jak i do tych rozwiniętych słabiej. Napotyka ona jednak wiele barier. Utrudnienia można podzielić na prawne (często zmieniające się prawo, niedopracowane rozwiązania, np. brak przepisów wykonawczych), organizacyjne (np. nieadekwatność strategii energetycznej kraju do potrzeb wyzwań klimatycznych, niejasne plany dywersyfikacji źródeł energii) oraz finansowe (np. słaba koordynacja nad funduszami wspierającymi działania na rzecz ochrony klimatu, zapobieganiu negatywnym skutkom zmian klimatycznym: podział kompetencji). Te niekorzystne uwarunkowania utrudniają także pełny rozwój odnawialnych źródeł energii, dla których na Mazowszu panują dobre warunki klimatyczne i geograficzne.

Z jednej strony mieszkańcy występują z petycjami, organizują marsze, pikiety i wystosowują pozwy sądowe dotyczące zanieczyszczonego powietrza, a z drugiej strony jest nadal duży odsetek osób, które nie chcą zmienić swoich przyzwyczajeń. Przyzwyczajenia te nie są często związane z zaspokajaniem podstawowych potrzeb, a jedynie uprzyjemnianiem czasu. W zasadzie starania w celu wyeliminowania własnych działań przynoszących negatywne skutki dla środowiska lub ich zmiany na takie, które nie szkodzą środowisku lub pomagają w poprawie jego stanu, podejmuje niewielka część społeczeństwa. Zauważalna jest tendencja wymagania od włodarzy natychmiastowej poprawy jakości powietrza lub też podejmowania działań pro środowiskowych bez jednoczesnej chęci uczestnictwa w tych działaniach. A przecież to zaangażowanie społeczeństwa jest czynnikiem decydującym o skuteczności podjętych kroków.

Samorząd województwa chciałby więc pokazać mieszkańcom regionu, że jakość powietrza zależy przede wszystkim od nich samych i ich wyborów. Jego poprawa może nastąpić jedynie dzięki solidarnemu działaniu wszystkich obywateli na rzecz zmiany wykorzystywanych paliw, dobrej klasy użytkowanych urządzeń i zastosowania technologii nisko- i zero emisyjnych.

Samorząd województwa, aby zmienić ten stan rzeczy, prowadzi wielowymiarowe i multidyscyplinarne działania mające na celu ochronę powietrza. Działania te zintensyfikowano po podjęciu uchwały antysmogowej i koncentrują się na edukacji o konsekwencjach zdrowotnych złej jakości powietrza oraz możliwości pozyskania środków finansowych na wymianę kotłów, mając na celu podniesienie świadomości społecznej i przypomnienie o wprowadzonych ograniczeniach i zakazach. Niektóre z nich wymagają wzajemnej współpracy wielu różnych środowisk m.in.: władz samorządowych, naukowców, organizacji pozarządowych, przedstawicieli biznesu i mediów. Działania, które prowadzimy można podzielić na: strategiczne, informacyjno-edukacyjne, wspierające oraz finansowe.

Działania strategiczne

We wrześniu 2017 r. w strukturach urzędu marszałkowskiego województwa mazowieckiego utworzono specjalistyczną komórkę zajmującą się sprawami związanymi z ochroną powietrza. Niedługo później, bo 11 listopada 2017 r. weszła w życie podjęta w październiku mazowiecka uchwała antysmogowa. Uchwała obowiązuje wszystkich mieszkańców Mazowsza i wprowadza na terenie województwa mazowieckiego ograniczenia i zakazy w zakresie używania urządzeń grzewczych i niektórych rodzajów paliw, których spalanie powoduje największą emisję zanieczyszczeń do powietrza. Zakazy te dotyczą węgla oraz drewna. Ponadto wprowadza obowiązek wymiany przez mieszkańców starych nieekologicznych pieców. Wymiana ma odbywać się etapami, tak aby od 2028 r. na terenie Mazowsza w użyciu pozostały tylko piece spełniające odpowiednie wymogi emisji zanieczyszczeń. Jej pierwsze efekty będą zauważalne w 2023 r., ponieważ już od listopada 2017 r. można instalować tylko piece, spełniające wymogi ekoprojektu, a do końca 2022 r. zostaną wymienione najbardziej emisyjne źródła ciepła. Obecnie prowadzone są prace nad zaostrzeniem przepisów uchwały antysmogowej. Proces ten jest jednak czasochłonny i wymaga zebrania informacji na temat rzeczywistej sytuacji energetycznej w gminach oraz przeprowadzenia szeregu analiz i konsultacji.

Ponadto sejmik województwa przyjął we wrześniu 2020 r. programu ochrony powietrza (POP). POP jest kluczowym aktem prawa miejscowego wyznaczającym ramy działań dla gmin, podmiotów gospodarczych oraz mieszkańców. W nowym POP skonsolidowano 7 dotychczas obowiązujących na Mazowszu programów, co było pierwszym krokiem do ułatwienia wdrażania wskazanych w nim działań naprawczych. Najistotniejsze z nich to: ograniczenie niskiej emisji poprzez wymianę bezklasowych pieców tzw. kopciuchów, edukacja i informacja oraz kontrole, a w przypadku Warszawy również ograniczenie emisji z transportu. Z kolei aby właściwie wdrażać plan działań krótkoterminowych będącym instrukcją postępowania w przypadku przekroczeń norm jakości powietrza, już na etapie tworzenia nowego programu ochrony powietrza województwo mazowieckie zabiegało (i zabiega nadal) o możliwość wysyłania do mieszkańców Mazowsza powiadomień w aplikacji RSO i sms od RCB o ryzyku wystąpienia przekroczeń, a także o przewidywanym czasie trwania powiadomienia i zaleceniach.

Edukacja mieszkańców

Nie mniej ważne są także działania informacyjno-edukacyjne, takie jak organizacja regionalnych wydarzeń, cyklicznych spotkań, konferencji związanych z tematyką ochrony powietrza, dedykowanych wsparciu samorządów we wdrażaniu polityki ochrony powietrza oraz wymianie informacji.

Już od 4 lat wspólnie z Zespołem Doradców Gospodarczych TOR, Województwo Mazowieckie organizuje Kongres Czystego Powietrza W trzech edycjach wydarzenia uczestniczyło łącznie ponad 1300 osób, w tym samorządowcy, naukowcy, przedstawiciele biznesu i organizacji pozarządowych. W czwartej edycji, zorganizowanej w trybie online, udział wzięło ok. 14 tysięcy uczestników. Tematyka kongresów w sposób kompleksowy obejmuje zagadnienia dotyczące kwestii zanieczyszczeń powietrza - od omówienia dokumentów strategicznych po dyskusję na temat działań w obszarze sektora komunalno-bytowego, transportu, finansowania oraz roli organizacji i ruchów społecznych, a także mediów i środowisk artystycznych. Kongresy są okazją do dyskusji nad rozwiązaniami, których wdrożenie może skutecznie poprawić jakości powietrza.

Zorganizowano także warsztaty szkoleniowe dla gmin i straży miejskich/gminnych dotyczące kontrolowania przestrzegania przepisów uchwały antysmogowej - w 5 zorganizowanych dotychczas warsztatach wzięło udział łącznie ok. 200 uczestników. Program warsztatów został tak skonstruowany, aby przekazać zarówno wiedzę teoretyczną, jak i praktyczną. Realizacja warsztatów ma na celu zapewnienie dynamicznego wdrażania uchwały antysmogowej na Mazowszu, efektywnego kontrolowania przestrzegania wynikających z niej przepisów, a także podnoszenia kwalifikacji zawodowych pracowników samorządowych zajmujących się tematyką ochrony powietrza. Samorząd województwa zamierza kontynuować organizację warsztatów. Zorganizowano także warsztaty dla pracowników gminnych w zakresie programu ochrony Powietrza.

We współpracy z Uniwersytetem Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie utworzono studia podyplomowe pn. „Zarządzanie jakością powietrza w jednostkach samorządu terytorialnego” dla pracowników administracji publicznej zajmujących się ochroną środowiska. W latach 2019-2020 uruchomiono 3 edycje dwusemestralnych studiów, w których udział wzięło łącznie 85 pracowników samorządów lokalnych z terenu województwa mazowieckiego.

Zrealizowano projekt badawczy m.in. we współpracy z Otwockiem, który dotyczył ograniczenia niskiej emisji i którego celem było określenie efektu ekologicznego wynikającego z zastąpienia paliw konwencjonalnych (węgla kamiennego) stosowanych w sektorze komunalno-bytowym przez tzw. paliwa bezdymne.

Wśród działań skierowanych bezpośrednio do mieszkańców, wymienić można uruchomienie strony internetowej www.powietrze.mazovia.pl, będącej bazą wiedzy i źródłem informacji dla wszystkich grup zaangażowanych w poprawę jakości powietrza na Mazowszu. Aby dokładnie poznać stan wiedzy mieszkańców na temat ochrony powietrza, przeprowadzenie sondaż na ten temat.

Samorząd poszukuje ponadto innowacyjnych rozwiązań dotyczących ochrony powietrza (np. współpraca z ARP S.A. przy organizacji konkursu „Giełda Pomysłów – ARP Innovation Pitch, którego zadaniem było zgromadzenie jak największej liczby interesariuszy, którzy chcieliby opracować nowe rozwiązania dla regionu związane z ograniczaniem niskiej emisji, szczególnie w sektorze komunalno-bytowym lub nowatorskie rozwiązania do komunikacji z różnymi grupami społecznymi). 

Wsparcie finansowe

Oprócz ww. przedsięwzięcia samorząd województwa realizuje program wsparcia pod nazwą Mazowiecki Instrument Aktywizacji Sołectw MAZOWSZE. Inicjatywa rozpoczęta w 2018 roku cieszy się ogromnym zainteresowaniem mieszkańców najmniejszych wspólnot samorządowych, tj. sołectw. W ramach programu dofinansowano już wiele inwestycji wpływających również pozytywnie na ochronę środowiska. Są to m.in. projekty dot. termomodernizacji budynków użyteczności publicznej, czy utworzenia i rewitalizacji terenów zielonych. W ramach MIAS MAZOWSZE w latach 2018-2020 przekazano prawie 28 mln zł z budżetu województwa, dzięki czemu powstało ponad 2.800 inwestycji istotnych dla lokalnych społeczności z terenu województwa mazowieckiego.

Do wykorzystania były także środki z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego 2014-2020 oś IV. Przejście na gospodarkę niskoemisyjną (zarezerwowano 400 647 506 euro). W jego ramach udzielano dotacji i pożyczek na odnawialne źródła energii (dotyczące instalacji odnawialnych źródeł energii), efektywność energetyczną (dotyczące termomodernizacji budynków użyteczności publicznej oraz budowy lub przebudowy jednostek wytwarzania energii elektrycznej i ciepła w kogeneracji) oraz redukcję emisji zanieczyszczeń powietrza (dotyczące wymiany urządzeń grzewczych, budowy parkingów „Parkuj i Jedź”, budowy ścieżek rowerowych, a także kompleksowych projektów z zakresu rozwoju mobilności miejskiej). Łączna wartość dofinansowania dla tych działań to 1 506 088 792,46 zł.

Fundusze Europejskie będą wspierać sprawę powietrza na Mazowszu także w latach 2021-2027. W nowej perspektywie na lata 2021-2027 kontynuowane będą działania związane z efektywnością energetyczną, a także wspierane będą działania wskazane w nowym programie ochrony powietrza oraz związane z ochroną klimatu, tj.: termomodernizacja budynków publicznych i mieszkalnych, kontrola jakości powietrza, rozwój energii z OZE w systemie rozproszonym oraz zakup sprzętu i infrastruktury do celów zarządzania klęskami i katastrofami, zwiększanie ochrony przeciwpowodziowej i ograniczania skutków suszy, realizacja działań prowadzących do zwiększenia retencjonowania wód opadowych, przeciwdziałanie skutkom suszy oraz ulewnych deszczy na obszarach zurbanizowanych, poprzez zastosowanie zielonej i błękitnej infrastruktury.

Działania wspierające

Szansę na dofinansowanie mają też inne inicjatywy. Samorząd województwa dofinansował m.in. na ogólnopolskie badania epidemiologicznego nad wpływem smogu na zdrowie dzieci zrealizowane przez Warszawski Uniwersytet Medyczny, ARC Rynek i Opinia oraz Politechnikę Warszawską. Badania pokazały, że w miejscach z najwyższym stężeniem pyłów zawieszonych PM10 i PM2,5 dzieci częściej kaszlą, kichają, mają katar oraz objawy alergii wziewnej, a na obszarach tych liczba dzieci z astmą jest czterokrotnie wyższa niż tam, gdzie zanieczyszczeń jest najmniej.

Tekst opracowany przez Redakcję Togetair na podstawie materiałów UM woj. Mazowieckiego