Łódzkie walczy z suszą

Województwo łódzkie mierzy się z problemami wynikającymi ze zmian klimatu, ale także działalności człowieka, dotyczącymi jakości wody i powietrza. Duża część terenów rolnych i leśnych jest silnie zagrożonych suszą rolniczą, co objawia się np. okresowym brakiem wody w mniejszych rzekach. Jednym więc z istotnych wyzwań, przed jakimi stoi region, jest racjonalne gospodarowania wodą, w tym zagospodarowanie wód opadowych w miejscu ich powstawania i retencjonowanie wody.

Wychodząc naprzeciw tym potrzebom, samorządy województwa łódzkiego podejmują różne działania: planistyczne, inwestycyjne i edukacyjne, aby umożliwić adaptację miast do zmian klimatu i ekstremalnych zjawisk pogodowych takich jak np. nawałnice, postępujący niedobór wody i miejskie wyspy ciepła. 

Coraz wyższe temperatury

Zmiany klimatu oraz związane z nimi ekstremalne zjawiska pogodowe (coraz wyższe temperatury powietrza, silne nasłonecznienie, deficyt opadów, susze) powodują deficyt wody w glebie, zmniejszenie zasobów wód powierzchniowych, gruntowych i podziemnych. Północna i północno-zachodnia część województwa, jak również rejon Bełchatowa, borykają się z niedoborem wody w sezonie wegetacyjnym. Dlatego w województwie łódzkim znaczący jest udział terenów rolnych i leśnych silnie zagrożonych suszą rolniczą. 

Na podstawie danych z lat 1971-2000 można zauważyć wzrost średniej rocznej temperatury od 2 do 3°C, zwłaszcza w północnej i zachodniej części województwa. Zanotowano także anomalie w rocznej sumie opadów atmosferycznych i ich spadek od 10 do 30%, skutkujący pojawieniem się strefy niskich opadów (poniżej 400 mm na rok) obejmującej północno-zachodni oraz zachodni fragment województwa. Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym suszy jest najniższa w Polsce lesistość oraz bardzo mała zdolność retencyjna zlewni. Problem niedoboru wód jest odczuwalny w rejonie leja depresji spowodowanego działalnością Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów.

Nie tylko susza rolnicza jest problemem. Ośrodki miejskie, zwłaszcza te największe, muszą przystosować się do zmian klimatycznych, które objawiają się takimi zjawiskami pogodowymi jak upały, deszcze nawalne oraz powodzie nagłe/miejskie. Skutkiem opadów o bardzo dużym natężeniu i krótkim czasie trwania, przy utrudnionej infiltracji wody i często niedrożnych systemach kanalizacji deszczowej, są podtopienia. Obszarem największej kumulacji problemów związanych ze zjawiskami ekstremalnymi są miasta powyżej 100 tys. mieszkańców. Łódź narażona jest na 3 spośród 10 głównych zagrożeń klimatycznych, tj. upały, intensywne opady i burze oraz powodzie miejskie. Negatywne zjawiska klimatyczne występują również na obszarach wiejskich, gdzie silne wiatry stają się przyczyną uszkodzeń budynków i napowietrznych linii przesyłowych. 

Ponadto w Łódzkiem istnieje także zagrożenie powodziowe. Poziom zintegrowanego ryzyka powodziowego w regionach wodnych Warty oraz Środkowej Wisły określa się jako umiarkowany, zaś województwo określa się jako obszar o wzmożonych potrzebach wodnych.

Całkowite koszty suszy i ekstremalnych zjawisk pogodowych są trudne do oszacowania, ponosi je bowiem wiele podmiotów: samorządy lokalne (koszty naprawiania szkód infrastrukturalnych), przedsiębiorców (np. koszty wynikające z większego wykorzystania infrastruktury chłodzącej) i rolników (straty w plonach), a także mieszkańców regionu (koszty zdrowotne). Nie do oszacowania są również koszty stricte środowiskowe związane m.in. z większym poborem wód podziemnych na potrzeby nawadniania pól i emisją dwutlenku węgla wskutek zwiększonego zapotrzebowania energetycznego dla potrzeb systemów chłodzących. 

Działania na poziomie regionalnym...

Konieczność przystosowania się do zmian klimatu i reagowania na suszę został zauważony przez samorząd województwa. Znalazło to wyraz w realizowanej przez samorząd województwa polityce strategicznej i przestrzennej. Reagowanie na suszę, upały i deszcze nawalne zajmują kluczową pozycję w wielu stanowionych na poziomie regionalnym dokumentach o charakterze strategicznym (projekcie „Strategii rozwoju województwa łódzkiego 2030”), planistycznym (Plan zagospodarowania przestrzennego województwa łódzkiego) i programowym (projekcie Programu Ochrony Środowiska województwa łódzkiego na lata 2021-2024 z perspektywą do 2028). 

Kluczowe działania wyprzedzające wskazano w „Strategii rozwoju województwa łódzkiego 2030”, gdzie jako jedno z wyzwań wskazano wysokie zagrożenie występowania suszy oraz innych ekstremalnych zjawisk pogodowych i klimatycznych. Znalazło one odzwierciedlenie w zapisach strategicznych celu operacyjnego 3.1 „Adaptacja do zmian klimatu i poprawa jakości zasobów środowiska”, dla którego określono wiele kierunków działań dotyczących reagowania na problemy suszy i ekstremalnych zjawisk. Ponadto w ramach celu operacyjnego 3.2. „Ochrona i kształtowanie krajobrazu” przewidziano działania wpływające korzystnie na zniwelowanie skutków suszy.

Pośrednio na poprawę zdolności adaptacyjnych regionu do zmian klimatu będą miały również działania przewidziane w celu horyzontalnym: „Efektywnie i odpowiedzialnie zarządzane województwo” związane z prowadzeniem zintegrowanej i terytorialnie ukierunkowanej polityki zrównoważonego rozwoju przestrzennego, w ramach której przewidziano wspieranie gmin w procesach planowania przestrzennego i uświadamianie zagrożeń związanych z brakiem prowadzenia zrównoważonej polityki przestrzennej. W dłuższej perspektywie istotne są także działania mające na celu zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych w ramach celów operacyjnych 3.3. „Zwiększenie dostępności transportowej” i 3.4. „Nowoczesna energetyka w województwie”.

Istotnym działaniem mającym na celu niwelowania niedoborów wody było podjęcie przez marszałka województwa łódzkiego dialogu z Państwowym Gospodarstwem Wodnym „Wody Polskie”. 28 maja 2020 r. marszałek podpisał z prezesem PGW porozumienie określające zasady współpracy przy kształtowania zasobów wodnych na obszarze województwa. Strony umowy zadeklarowały ścisłą współpracę w zakresie gospodarki wodnej, zwłaszcza dotyczącej zwiększania retencji wód oraz przywracania funkcjonalności systemów melioracyjnych. 

Ponadto w ramach programu „Stop suszy!” PGW „Wody Polskie” uruchomiły program kształtowania zasobów wodnych na terenach rolniczych, który wykorzystuje tzw. retencję korytową. Program kształtowania zasobów wodnych na terenach rolniczych zakłada poprawę zdolności retencyjnych rzek, kanałów oraz obiektów melioracyjnych, przy użyciu jazów, przepusto-zastawek i innych urządzeń. Dzięki temu w okresach niedoborów opadów na rzekach i kanałach prowadzone było czasowe podpiętrzanie wód zapewniające przekierowanie ich do rowów melioracyjnych. 

…i lokalnym

W walkę ze skutkami zmian klimatu zaangażowały się także samorządy lokalne. Łódź , Bełchatów  i Tomaszów Mazowiecki  posiadają już miejskie plany adaptacji do zmian klimatu. Niektóre (Bełchatów, Brzeziny, Łódź, Pabianice, Radomsko) przygotowały także programy rewitalizacji obszarów zdegradowanych. Ponadto w miejscowym planowaniu przestrzennym coraz częściej uwzględniane są rozwiązania ułatwiające adaptację miast do zmian klimatycznych. Ustalane są zasady zagospodarowania wodami opadowymi, wprowadzane są zakazy wykorzystywania nawierzchni takich jak beton i asfalt, określa się także udział powierzchni biologicznie czynnej albo możliwości tworzenia zielonych dachów. 

Niestety, mimo rosnącej świadomości mieszkańców i zarządzających rozwojem lokalnym w miastach województwa łódzkiego inwestycje przeciwdziałające niedoborowi wody realizuje się jeszcze w skromnym zakresie. Chodzi m.in. o tworzenie zbiorników małej retencji, oczek wodnych i stawów, zielonych dachów i zielonych ścian, ogrodów deszczowych, terenów zieleni jako naturalnych obszarów retencji (łąki kwietne), nowych powierzchni przepuszczalnych. Jak dotychczas tego typu inwestycje zrealizowano np. w Bełchatowie, gdzie utworzono park kieszonkowy, umożliwiający pieszym dogodne przejście zielonym łącznikiem , i Pabianicach, gdzie rozpoczęto realizację programu Pabianickie Zielone Podwórka , poprawiając jakość zieleni na terenach międzyosiedlowych.

Najwięcej inwestycji zostało zrealizowane w Łodzi, ale efekty tych działań są niewspółmierne do ogromnej skali potrzeb. Miasto zagospodarowuje wody opadowe, czemu sprzyjają nowe nasadzenia i tereny zielone, np. woonerfy w śródmieściu, skwery i parki kieszonkowe. Te ostatnie powstały w ramach rewitalizacji centrum Łodzi  oraz na Starym Polesiu. Powstają ogrody na dachach łódzkich biurowców i budynków użyteczności publicznej , a największy zostanie urządzony na budowanym obecnie Orientarium . Elementem zagospodarowania przestrzeni miasta stają się również ogrody deszczowe. W 2020 r. powstał ogród przy łódzkiej Bibliotece Rozgrywka , a w latach 2021-2024 ma powstać 100 takich inwestycji w ramach realizacji programu „Łódzkie szkoły dla klimatu. 

Lokalne działania adaptacyjne” . Rozwiązania polegające na wykorzystaniu deszczówki do pielęgnacji zieleni zastosowano w ogrodzie dydaktyczno-doświadczalnym przy Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska UŁ . Podobnie cała zieleń w nowym Orientarium i jego otoczeniu będzie zasilana wodą deszczową gromadzoną w podziemnych zbiornikach. 

W dużej części miast województwa coraz bardziej powszechne jest rozszczelnianie nawierzchni m.in. poprzez zastosowanie w parkingach ażurowej powierzchni przepuszczającej wody opadowe (np. w parku im. A. Mickiewicza w Łodzi, w parku w Sieradzu) lub utrzymywanie zielonych torowisk tramwajowych (np. w części Alei Piłsudskiego). Mimo to wiele nowych inwestycji wciąż nie uwzględnia potrzeb adaptacji miast do zmian klimatu. Przykładem mogą być nowoczesne realizacje biurowców w centrum Łodzi i rewitalizacje historycznych rynków (np. Warta, Skierniewice).

Ważne jest także, aby edukować mieszkańców, jak racjonalnie gospodarować wodą. Zostało to zaakcentowane w strategiach adaptacji do zmian klimatu Bełchatowa i Tomaszowa Mazowieckiego. Liczne inicjatywy mają charakter oddolny i są realizowane na różnych poziomach edukacji przedszkolnej i szkolnej. 

Wydawane są publikacje poradnicze (np.: „Razem walczmy z suszą”, „Jak podlewać prawidłowo”, „Cenna deszczówka – krótki przewodnik o tym, jak zatrzymać ją na działce”, „Łódź łapie deszczówkę”, „Standardy pielęgnacji trawników i łąk miejskich w Łodzi”) .

Autor: Redakcja TOGETAIR