Śląskie pod błękitnym niebem

Struktura przemysłu województwa śląskiego i ambitne cele klimatyczne Unii Europejskiej wymuszają transformację regionu w kierunku nowoczesnej gospodarki niskoemisyjnej. Ma ona zapewnić rozwój społeczno-gospodarczy i wysoką jakość życia mieszkańców przy jednoczesnym poszanowaniu potrzeb środowiska. Troska o środowisko naturalne i jakość życia mieszkańców regionu to także priorytet zarządu województwa.

Skala wyzwań związanych z transformacją społeczno-gospodarczą jest ogromna m.in. ze względu na konieczność przeprowadzenia kosztownych działań, których efekty będą widoczne dopiero za jakiś czas. W przypadku województwa śląskiego zasięg zmian dotyczy największej liczby podmiotów w kraju, ponieważ na Śląsku produkuje się dużo energii (elektrycznej i cieplnej), jest skumulowany przemysł (w tym największym udziałem w produkcji stali), funkcjonuje zagłębie węglowe oraz rozbudowany system podmiotów z branży okołogórniczej. Koszty tych zmian będą ponoszone nie tylko w sferze gospodarczej (co wiąże się z przebranżowieniem, potrzebą inwestycji w rozwój, zwiększeniem ilości energii produkowanej z OZE), ale również społecznej (gminy górnicze charakteryzują się wysokim poziomem zatrudnienia w tym sektorze). Odpowiedzialna transformacja gospodarcza jest zatem jednym z największych wyzwań, jakie przed nami stoją w perspektywie najbliższych lat.

Katowice, widok w kierunku Chorzowa m.in. na Osiedle Tysiąclecia, Park Śląski, Stadion Śląski, fot. Radosław Kaźmierczak, archiwum UMWS

Zmiany klimatu

W województwie śląskim, podobnie jak w innych regionach kraju i na całym świecie, coraz bardziej odczuwalne są zmiany klimatyczne. Zmiany te, jak wynika ze scenariuszy klimatycznych do 2050 r., spowodują zwiększenie liczby dni upalnych i natężenia fal upałów, a także wzrost liczby dni z wysokimi opadami. Obserwowany wzrost średniej rocznej temperatury powietrza sprzyja zwiększeniu intensywności i częstotliwości niekorzystnych dla człowieka i środowiska zjawisk pogodowych.

W latach 2015-2018 poziom występowania miejscowych zagrożeń w województwie śląskim dotyczył w największym stopniu huraganów, silnych wiatrów i tornad (75,1% w 2018 roku) oraz gwałtownych opadów atmosferycznych. Pozostałe zjawiska, takie jak wyładowania atmosferyczne, gwałtowne przybory wód i zatory lodowe, były znacznie rzadsze (udział na poziomie: 0,6% w 2018 roku).

Źródło: Źródło: Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego „ŚLĄSKIE 2030”, ZIELONE ŚLĄSKIE, str. 44. Opracowanie własne na podstawie „Obszary miejsko-przemysłowe wobec zmian klimatu na przykładzie miast centralnej części Górnośląsko - Zagłębiowskiej Metropolii” Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska Polskiej Akademii Nauk, Zabrze 2019.

Skutki zmian klimatu mogą mieć poważny wpływ na infrastrukturę i powiązane z nią kluczowe dla życia mieszkańców systemy (energetyczne, transportowe, kanalizacyjne, dostaw żywności itp.). Te niekorzystne tendencje wpływają ponadto na sytuację hydrologiczną w regionie, województwo śląskie boryka się bowiem zarówno z nadmiarem wody, jak i jej niedoborem, co związane jest z pojawiającymi się okresami deszczów nawalnych oraz susz.

Problemy powodowane przez zjawiska klimatyczne są szczególnie dotkliwe na terenach zurbanizowanych, gdzie są potęgowane przez działalność człowieka. W przypadku województwa śląskiego spowodowane jest to uszczelnianiem podłoża związanym z zabudową terenu, zmiany rzeźby terenu, błędami w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, zanieczyszczeniem wód powierzchniowych i niekontrolowanym drenażu zlewni. Konsekwencją tych działań są nowe zjawiska specyficzne dla miast, np. miejska wyspa ciepła powstająca na skutek braku odpowiednich proporcji między terenami zabudowanymi a terenami zieleni miejskiej, a także problemy z podtopieniami lub suszami, dla których rozwiązaniem powinno być zwiększenie retencji.

Katowice, Strefa Kultury, fot. Radosław Kaźmierczak, archiwum UMWS

Z uwagi na wysoki poziom zurbanizowania województwo śląskie będzie szczególnie narażone na te niekorzystne zjawiska. Dlatego tak istotne jest podejmowanie w regionie działań zmierzających do łagodzenia zmian klimatu i zmian adaptacyjnych.

Pierwszym krokiem zmierzającym do świadomej adaptacji do zmian klimatu jest opracowanie dokumentów identyfikujących działania konieczne do podjęcia w tym zakresie. Gminy województwa są w tych działaniach bardzo aktywne. Wśród 44 gmin, dla których w latach 2017–2019 Ministerstwo Środowiska opracowało wraz z opiniami ekspertów plany adaptacji do zmian klimatu w miastach powyżej 100 tysięcy mieszkańców (MPA 44), aż 16 znajdowało się w województwie śląskim. Dokonały one selekcji najpoważniejszych zagrożeń klimatycznych oraz zaplanowały szereg działań adaptacyjnych mających na celu ograniczenie ich niekorzystnych skutków.

Rysunek nr 1. Główne zagrożenia klimatyczne 16 miast województwa śląskiego, uczestniczących w projekcie MPA 44.
Źródło: Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego „ŚLĄSKIE 2030”, ZIELONE ŚLĄSKIE, str. 45. Miejskie plany adaptacji do zmian klimatu 44 miast Polski, www.44mpa.pl

Działania dla dobrego powietrza

Zarząd województwa programuje działania naprawcze, tj. narzędzia poprawy jakości środowiska i środki finansowe wspierające te działania, jak i realizuje projekty w tym zakresie.

W październiku 2020 r. zaktualizowano najważniejszy dokument wyznaczający kierunki rozwoju regionu, tj. Strategię Rozwoju Województwa Śląskiego do 2030 r. pod nazwą „Zielone Śląskie”. Strategia jest w dużym stopniu odpowiedzią na wyzwania środowiskowe, przed którymi stoi region, a jej zapisy służą tworzeniu odpowiednich warunków życia zarówno dla obecnych, jak i przyszłych pokoleń mieszkańców. „Zielone Śląskie” to kompleksowa transformacja regionu z wykorzystaniem środków pochodzących z Unii Europejskiej.

Zdjęcie obok: Katowice, Hala Widowiskowo-Sportowa Spodek, fot. Radosław Kaźmierczak, archiwum UMWS

Wśród wyzwań środowiskowych nadal na pierwszy plan wysuwa się zła jakość powietrza w regionie, która bezpośrednio wpływa na jakość życia i zdrowie mieszkańców. Wobec ogromnych potrzeb i ograniczonych środków na działania poprawiające tę niekorzystną sytuację konieczna staje się koncentracja działań, aby efektywnie wykorzystać dostępne wsparcie. Strategia „Zielone Śląskie” pokazuje, że region jest gotowy wykorzystać tę szansę i uruchomić zmianę w sposobie życia i pracy w regionie.

Wykres nr 1. Liczba zlikwidowanych pozaklasowych kotłów w latach 2016-2020.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań gmin z realizacji Programu ochrony powietrza

Na wykresie nr 1 przedstawiono liczbę wymienionych starych, nieefektywnych instalacji grzewczych od roku 2016, czyli jeszcze przed implementacją uchwały, do roku 2020. Źródłem tych danych są sprawozdania gminne dotyczące realizacji działań wskazanych w „Programie ochrony powietrza dla województwa śląskiego:. Podane w nich wartości dotyczą jedynie tych wymian, które zostały zarejestrowane przez poszczególne samorządy – należałoby w nich uwzględnić wymiany dokonane przez mieszkańców z własnych środków, bez żadnego dofinansowania i niezgłoszone we właściwym urzędzie gminy (w związku z brakiem takiego obowiązku). Jak widać, liczba wymian w badanym okresie wzrosła blisko czterokrotnie. W ciągu niespełna czterech lat obowiązywania uchwały przeprowadzono ponad 76 tysięcy wymian. Można mieć nadzieję, że w kolejnych latach będzie ich coraz więcej i wraz z nadejściem wskazanego w uchwale roku 2027, jakość powietrza w województwie śląskim ulegnie znaczącej poprawie i nie będą już notowane przekroczenia stężeń pyłów zawieszonych i benzo(a)pirenu.

Poniższa mapa (rysunek nr 2) prezentuje stan jakości powietrza w roku bazowym 2015 oraz jakość oczekiwaną w roku prognozy, tj. w roku końcowym obecnego Programu ochrony powietrza.

Rysunek nr 2. Średnie roczne stężenia pyłu PM10 w roku 2015 i 2027.
Źródło: Warianty wprowadzenia ograniczeń w zakresie eksploatacji instalacji spalania paliw stałych przygotowane w ramach Programu ochrony powietrza dla terenu województwa śląskiego mający na celu osiągnięcie poziomów dopuszczalnych substancji w powietrzu oraz pułapu stężenia ekspozycji, Katowice 2017, str.15.

Osiągnięcie zakładanych wyników środowiskowych nie byłoby możliwe bez wsparcia finansowego ze środków Unii Europejskiej i środków krajowych.

Zarząd województwa śląskiego jako instytucja zarządzająca zaplanował w Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Śląskiego na lata 2014-2020 (RPO WSL) szeroki pakiet działań środowiskowych opiewający na kwotę niemal pół miliarda euro. Środki te pochodzące z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego były wsparciem dla projektów z obszaru efektywności energetycznej, w tym wytwarzania energii ze źródeł odnawialnych (OZE) wraz z podłączeniem do sieci dystrybucyjnej/przesyłowej, jak również poprawy efektywności energetycznej w sektorze publicznym i mieszkaniowym poprzez ich głęboką, kompleksową modernizację energetyczną. Na dofinansowanie mogły liczyć także projekty dotyczące budowy i modernizacji instalacji do produkcji energii w wysokosprawnej kogeneracji. Ponadto, wspierane były działania z zakresu infrastruktury transportu zbiorowego (np. zintegrowane centra przesiadkowe, w tym dworce autobusowe i kolejowe, parkingi Park&Ride i Bike&Ride, drogi rowerowe), zakup taboru autobusowego i tramwajowego, wdrażanie inteligentnych systemów transportowych ITS - w tym SDIP oraz wymiana oświetlenia w gminach na instalacje o wyższej efektywności energetycznej.

W trakcie realizacji RPO WSL do szerokiego wachlarza działań na rzecz walki z niską emisją dołączyły inne mechanizmy finansowania projektów środowiskowych, wypracowane z Komisją Europejską w ramach renegocjacji Programu. Ich efektem było uruchomienie kompleksowych działań związanych z wymianą kotłów węglowych, a także finansowanie w trybie pozakonkursowym projektu regionalnego InfoSMOG-MED polegającego na stworzeniu e–usługi w obszarze monitorowania jakości powietrza i jego wpływu na zdrowie mieszkańców. W ramach projektu realizowanego przez województwo śląskie we współpracy z Instytutem Ekologii Terenów Uprzemysłowionych oraz Śląskim Centrum Chorób Serca w Zabrzu została m.in. opracowana aplikacja informująca mieszkańców regionu o obecnej i prognozowanej jakości powietrza, wpływie zanieczyszczenia na samopoczucie mieszkańców oraz zaleceniach zdrowotnych dla osób szczególnie narażonych na negatywne skutki zanieczyszczenia.

Do pakietu działań antysmogowych w regionie dołączyła także wspólna inicjatywa województwa śląskiego i Narodowego Centrum Badań i Rozwoju w postaci agendy badawczej pod nazwą „Silesia pod błękitnym niebem”. Agenda pozwoliła na wyodrębnienie specjalnej puli środków (po 50 mln zł w ramach RPO WSL oraz programu krajowego „Innowacje i Rozwój”), która wsparła prace badawcze na rzecz nowych rynków technologii ochrony środowiska i energetyki oraz ICT. Rozwiązania te mają służyć zmniejszeniu energo- i zasobochłonności procesów oraz emisji zanieczyszczeń w regionie.

Środki unijne zarządzane przez Województwo Śląskie w działaniach prośrodowiskowych są wspierane także przez działania Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach, który w ostatnich kilku latach znacząco zwiększył pulę środków kontraktowaną w regionie na ten cel.

Źródło: Dane z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach: https://www.wfosigw.katowice.pl/9-aktualnosci/2665-rekordowy-wynik-miliard-zlotych-na-ochrone-srodowiska.html

W trosce o to, by realizacja uchwały antysmogowej była jak najskuteczniejszym narzędziem regionalnej polityki środowiskowej, zarząd województwa oszacował potrzeby finansowe, aby dobrze zaprogramować unijne wsparcie na lata 2021-2027. Region zamierza kontynuować wsparcie dla projektów związanych z likwidacją niskiej emisji zgodnie z założeniami uchwały antysmogowej. Zgodnie z projektem rozporządzeń dla Polityki Spójności 2021+ planowana jest kontynuacja wsparcia na inwestycje związane z głęboką modernizacją energetyczną budynków publicznych, jak i mieszkalnych (jednorodzinne i wielorodzinne), wraz z wymianą źródeł ciepła lub podłączaniem do sieci ciepłowniczych. Możliwe będzie także szerokie wsparcie na infrastrukturę służącą do produkcji i dystrybucji energii z odnawialnych źródeł energii. W tym obszarze planuje się także finansowanie energetyki rozproszonej poprzez wsparcie spółdzielni i klastrów energetycznych oraz promowanie prosumentyzmu. Dodatkowo przewiduje się wsparcie projektów w zakresie efektywności energetycznej w MŚP, w tym ograniczenie energochłonności, wymianę oświetlenia na ledowe, modernizację systemu grzewczego, minimalizację strat ciepła, obiegi zamknięte itp.

Rysunek nr 3. System ekodoradztwa w ramach projektu „Śląskie. Przywracamy błękit”
Źródło: Opracowanie własne na potrzeby wniosku aplikacyjnego projektu „Śląskie. Przywracamy błękit”

• utworzenie systemu ekodoradztwa w regionie,
• utworzenie i prowadzenie systemu regionalnej eko-informacji mieszkańca,
• wypracowanie modeli zmniejszenia oddziaływania środowiskowego w budynkach użyteczności publicznej oraz ich demonstracyjne wdrożenie w 5 lokalizacjach (5 inwestycji w budynki użyteczności publicznej w wybranych w trakcie projektu gminach),
• wypracowanie modeli zwiększania obszaru terenów zielonych oraz ich demonstracyjne wdrożenie w 5 lokalizacjach (w dalszej kolejności dla nich powstaną koncepcje zagospodarowania i wprowadzenia zieleni).

Sprawiedliwa transformacja regionu

W kontekście globalnych i europejskich działań zapobiegających zmianom klimatu, szczególnego znaczenie nabiera przejście na gospodarkę niskoemisyjną, a więc gospodarkę opartą na odnawialnych źródłach energii. Przed województwem śląskim stoją w tym zakresie ogromne wyzwania, co wynika z tego, że jest on najbardziej zależnym od węgla regionem w Polsce.

Choć działalność wydobywcza jest silnie skoncentrowana w centralnej i zachodniej części regionu, to obszar oddziaływania sektora górnictwa węgla kamiennego jest znacznie szerszy z uwagi na miejsce zamieszkania osób pracujących w tym sektorze. Wysoka koncentracja geograficzna na ograniczonym obszarze oznacza, że tereny te poniosą większość kosztów gospodarczych i społecznych wycofywania węgla kamiennego. W tym kontekście należy również pamiętać, że przedsiębiorstwa wydobywcze odpowiadają za ważną część wpływów podatkowych w wielu gminach górniczych, likwidacja kopalni może więc wpłynąć na ograniczenie zdolności inwestycyjnych gmin, obciążając je możliwym wzrostem nakładów na zabezpieczenie społeczne i likwidację skutków środowiskowych działalności górniczej.

W związku z obraniem przez Unię Europejską nowego kierunku rozwoju społeczno-gospodarczego województwo śląskie duże nadzieje wiąże z utworzeniem w obecnej perspektywie finansowej UE 2021-2027 nowego Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji. Jego celem jest łagodzenie skutków gospodarczych, społecznych i środowiskowych transformacji w kierunku gospodarki neutralnej dla klimatu. Wstępna kwota na ten cel dla Polski wynosi 3,5 mld euro (dla całej UE 17,5 mld euro). Zgodnie z propozycją Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej do naszego regionu ma trafić z tej puli 2,066 mld euro.

Aby optymalnie wykorzystać te środki, województwo pracuje nad Terytorialnym Planem Transformacji, przygotowuje także konkretne działania. Pracuje nad wykorzystaniem w regionie licznych terenów pogórniczych i poprzemysłowych, m.in. realizując z Głównym Instytutem Górnictwa projekt „Rozbudowa systemu zarządzania terenami pogórniczymi na terenie województwa śląskiego”, w ramach którego powstanie nowa, ogólnodostępna e-usługa w postaci bazy danych terenów pogórniczych wraz z waloryzacją tych obszarów na rzecz wsparcia procesu ich przekształceń i ponownego wykorzystania.

Nasze wsparcie finansowe dla przedsiębiorstw koncentrujemy wokół regionalnych inteligentnych specjalizacji określonych w Regionalnej Strategii Innowacji. Warto w tym miejscu podkreślić, że to właśnie w województwie śląskim powstała pierwsza taka strategia w kraju. Województwo posiada bogate doświadczenie w programowaniu rozwoju i wdrażaniu jego narzędzi, że te doświadczenia pozwolą mu efektywnie przejść proces transformacji społeczno-gospodarczej regionu.

Świadomość społeczna

Trzeba także pamiętać, że kluczową rolę w kształtowaniu środowiska odgrywają sami mieszkańcy – ich sposób życia, codzienne decyzje i świadome wybory.

Dlatego od lat kluczowe jest dla kształtowanie właściwej świadomości i postaw społecznych. W regionie przeprowadzono kampanię „Mogę! Zatrzymać SMOG!” i „RO2bimy Pozytywną Atmosferę”. W ostatnich latach zrealizowano dwie edycje projektu „MOGĘ! Zatrzymać SMOG – Przedszkolaku złap oddech”, w ramach którego działaniami edukacyjno-świadomościowymi objęto 61 tysięcy przedszkolaków. Informacje edukacyjne trafiły także do opiekunów w przedszkolach i rodziców. W ramach kształtowania świadomości ekologicznej 571 przedszkoli otrzymało 1379 oczyszczaczy powietrza.

Akcje świadomościowe są obecne w wielu podejmowanych projektach. Przynoszą one pozytywne rezultaty i są równie ważne jak inwestycje w infrastrukturę środowiskową.

Dowód na to, że w zachowaniach prośrodowiskowych najważniejsza jest świadomość społeczna i rozpoczęcie zmiany od siebie, stanowi gospodarka odpadami w regionie. Jesteśmy dumni, że to właśnie na Śląsku, dzięki naszym mieszkańcom, coraz więcej odpadów gromadzi się w sposób selektywny (wykres nr 5) i najwięcej w skali całego kraju poddaje się recyklingowi (wykres nr 6).

Źródło: Roczne sprawozdanie marszałka województwa z realizacji zadań z zakresu gospodarowania odpadami komunalnymi.

Wykres nr 6
Źródło: Publikacja GUS za 2019 r. ochrona środowiska.

Tekst opracowany przez Redakcję TOGETAIR na podstawie materiałów UM woj. Śląskiego