Świętokrzyskie to region, który posiada najwięcej w Polsce obszarów cennych  przyrodniczo i podlegających prawnej ochronie (aż 65%), ale niestety do jego lasów nadal trafia spora ilość odpadów. Region ma wysoki potencjał wykorzystania wód mineralizowanych, co jest szansą dla turystyki uzdrowiskowej. Jednak barierą dla jej rozwoju jest zanieczyszczenia powietrza, którego źródłem jest głównie niska emisja z gospodarstw domowych.

Kolejnym atutem województwa jest zróżnicowane rolnictwo, które obejmuje także produkcję ekologiczną. Wiąże się jednak z tym także minus - rozproszona i rozdrobniona struktura osadnicza, która wpływa również na zapóźnienia województwa w wyposażeniu w infrastrukturę techniczną. Takim problemem jest np. zbyt niski stopień skanalizowania w stosunku do ilości wodociągów w gminach, co stwarza potencjalne zagrożenie zanieczyszczeniem wód ściekami komunalnymi.

Gospodarka komunalna

Instrumentem polityki odpadowej w województwie jest „Plan gospodarki odpadami dla województwa świętokrzyskiego”. W celu stworzenia zintegrowanej i wystarczającej sieci instalacji gospodarowania odpadami komunalnymi w 2012 r. w planie określono system w oparciu o sześć regionów, z którego każdy obejmuje minimum 150 tys. mieszkańców. W każdym regionie wskazano po jednym regionalnym zakładzie zagospodarowania odpadów, który miał zapewnić przetwarzanie zmieszanych odpadów komunalnych, odpadów zielonych i innych bioodpadów oraz składowanie odpadów powstających w procesie mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów zmieszanych i pozostałości z sortowania odpadów komunalnych, pochodzących z obszaru danego regionu. Wszystkimi funkcjonującymi w ramach systemu instalacjami zarządzają jednostki powołane przez gminy. Po ośmiu latach funkcjonowania tego systemu można powiedzieć, że w pełni się sprawdził, zabezpieczając potrzeby mieszkańców województwa. Trzeba tu podkreślić, że ceny zagospodarowania odpadów komunalnych należały do jednych z najniższych w kraju.

W wyniku zmiany przepisów prawa 6 września 2019 r. regiony gospodarki odpadami komunalnymi przestały obowiązywać, mimo to zakłady zagospodarowania odpadów nadal przetwarzają odpady wytwarzane przez mieszkańców gmin w ramach wyznaczonych regionów, co jest spełnieniem zasady bliskości i samowystarczalności. Tym samym w województwie funkcjonuje wystarczająca sieć instalacji do przetwarzania zmieszanych odpadów komunalnych. - Dostrzegając potrzebę udoskonalania systemu gospodarowania odpadami komunalnymi w naszym regionie, samorząd województwa świętokrzyskiego podjął współpracę z przedsiębiorcami zarządzającymi zakładami zagospodarowania odpadów komunalnych, by wspólnie poszukiwać dalszych możliwości rozwoju i umacniania ich znaczenia w systemie gospodarowania odpadami komunalnymi w województwie świętokrzyskim. Zakłady te pełnią bowiem istotną rolę w zapewnianiu bezpieczeństwa ekologicznego mieszkańcom regionu – mówi Andrzej Bętkowski, marszałek województwa świętokrzyskiego.

Aktualnie rozważana jest realizacja inwestycji dotyczących m.in. selektywnego zbierania odpadów oraz instalacji do recyklingu odpadów z uwzględnieniem transformacji do gospodarki o obiegu zamkniętym. Dostrzeżono potrzebę rozwijania sieci punktów selektywnej zbiórki odpadów komunalnych (PSZOK), w tym ich rozbudowy o punkty napraw oraz ponownego użycia. Odgrywają one coraz istotniejszą rolę w systemie gospodarki odpadami, w tym w zapobieganiu powstawania odpadów i cieszą się coraz większym zainteresowaniem mieszkańców. Zaznaczyć należy, że w latach 2017-2019 coraz więcej selektywnie zbieranych odpadów komunalnych było przekazywanych do odzysku, w tym recyklingu i ponownego użycia, co pozwoliło większości gmin na osiąganie coraz wyższych wskaźników w tym zakresie. Jednak biorąc pod uwagę nakładane na gminy przez przepisy prawa wysokie wymagania, samorząd województwa podejmuje różnego rodzaju inicjatywy w zakresie informowania i konsultacji swoich zamierzeń. Spotyka się to z pozytywnym odbiorem zarówno wśród samorządów gminnych, jak i lokalnych przedsiębiorców.

W 2021 r. i w kolejnych latach gminy są obowiązane osiągać poziomy przygotowania do ponownego użycia i recyklingu wszystkich odpadów komunalnych, od 20% w 2021 r. do 65% w 2035 r., co będzie dla nich ogromnym wyzwaniem. W celu osiągania coraz lepszych rezultatów w recyklingu odpadów niezbędne jest tworzenie i rozwijanie systemów selektywnego zbierania odpadów komunalnych (np. lokalizowanie inteligentnych elektronicznych altan śmietnikowych), w tym zbierania i odbierania bioodpadów, wdrażanie rozwiązań informatycznych mających wpływ na zwiększenie efektywności selektywnego zbierania odpadów komunalnych, tworzenie punktów napraw i ponownego użycia, a przede wszystkim tworzenie infrastruktury do recyklingu odpadów, np. osadów ściekowych, tworzyw sztucznych i szkła.

W dziedzinie gospodarki odpadami komunalnymi występują obszary wymagające ciągłego doskonalenia, w szczególności rozwijania wdrażania idei gospodarki o obiegu zamkniętym. Tym samym kluczowe jest zapobieganie powstawaniu odpadów i traktowanie ich – na wszystkich etapach cyklu życia produktu – jako surowce. Nowoczesnego podejścia wymaga również zbieranie i odbieranie bioodpadów oraz przetwarzanie ich na bioprodukty.

Ochrona powietrza

Ostatni rok był szczególnie intensywny, prowadzono bowiem prace nad wdrażaniem dwóch skutecznych instrumentów generujących popyt na wymianę źródeł ciepła i termomodernizację. Mowa o obowiązujących od 24 lipca 2020 r. uchwałach sejmiku województwa świętokrzyskiego w sprawie określenia „Programu ochrony powietrza dla województwa świętokrzyskiego” wraz z planem działań krótkoterminowych oraz w sprawie wprowadzenia na terenie województwa świętokrzyskiego ograniczeń i zakazów w zakresie eksploatacji instalacji, w których następuje spalanie paliw (tzw. uchwała antysmogowa). Niestety, trwa pandemia i samorządy borykają się z koniecznością wydatkowania środków finansowych na zwalczanie jej skutków i pomoc mieszkańcom oraz przedsiębiorcom. A mimo to, dzięki dobrej współpracy między administracją rządową i samorządową popularyzacja programów wsparcia oraz realizacja działań naprawczych nowego programu przyniosła niespodziewane efekty. Tylko przez niespełna połowę ubiegłego roku 4,5 tys. nieefektywnych źródeł ciepła na paliwa stałe zostało zlikwidowanych lub wymienionych.

Oczywiście, realizacja zapisów tych ważnych dokumentów nie byłaby możliwa bez zapewnienia odpowiedniego finansowania. Zarząd województwa świętokrzyskiego dołożył wszelkich starań, aby umożliwić wszystkim beneficjentom skorzystanie z zewnętrznych źródeł finansowania. W ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata 2014-2020 wydatkowane zostały środki w wysokości blisko 180 mln EUR na projekty polegające na wytwarzaniu i dystrybucji energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych, zwiększeniu efektywności energetycznej, również w przedsiębiorstwach, modernizacji energetycznej budynków, budowę ścieżek rowerowych oraz mobilność miejską, czyli przede wszystkim na projekty, które przyczyniały się do ograniczenia emisji pyłów i szkodliwych substancji do atmosfery. Natomiast na przyszły okres programowania władze województwa negocjują pozyskanie środków z UE tylko na ten cel w wysokości 276 mln euro.

Uznając za priorytet popularyzację odnawialnych źródeł energii, województwo świętokrzyskie realizowało projekt RDI2CluB „Rural RDI milieus in transition towards smart Bioeconomy Clusters and Innovation Ecosystems” („Działania wspierające Badania, Rozwój i Innowacje na terenach wiejskich w kierunku tworzenia klastrów i innowacyjnych ekosystemów w ramach inteligentnej biogospodarki”). To flagowy projekt w obszarze polityki biogospodarki w ramach Strategii Unii Europejskiej dla regionu Morza Bałtyckiego (EUSBSR). Wspólnie prowadziło go u siebie 5 krajów – każdy z nich reprezentowany przez konsorcjum złożone z przedstawicieli administracji, nauki i biznesu. W Polsce zadanie to prowadzone było przez urząd marszałkowski województwa świętokrzyskiego, Regionalne Centrum Naukowo-Technologiczne oraz Fundację Edukacji i Dialogu Społecznego Pro Civis. Liderem całego projektu był Uniwersytet Nauk Stosowanych JAMK z Regionu Centralnej Finlandii. 

Projekt przyczynił się do popularyzacji tematu niskiej emisji i zagrożeń, jakie za sobą niesie. Nieprzypadkowo gminy uzdrowiskowe: Busko-Zdrój i Solec-Zdrój, na których obszarze realizowano działania pilotażowe (w tym pomiary poziomu zanieczyszczeń powietrza za pomocą drona) znalazły się w czołówce najbardziej aktywnych świętokrzyskich samorządów, pozyskujących środki w ramach projektów parasolowych, dofinansowujących mieszkańcom wymianę przestarzałych pieców węglowych na ekologiczne, odnawialne źródła energii. Jego innowacyjność polega m.in. na położeniu nacisku na rolę regionów i społeczności lokalnych w rozwoju biogospodarki, czyli szeroko rozumianej troski o naturę w połączeniu z nowatorskimi rozwiązaniami wspierającymi lokalną gospodarkę – temu celowi służyły m.in. wypracowane w ramach projektu regionalne profile biogospodarki regionów partnerskich oraz plany działań, których celem jest rozwój regionalnych ekosystemów biogospodarki. W ramach międzynarodowego pilotażu powstała również platforma cyfrowa Biobord.eu służąca jako wirtualne środowisko pracy i miejsce spotkań entuzjastów biogospodarki. Za jego ogromny sukces w skali regionu uznać należy podnoszenie świadomości na temat biogospodarki oraz jej znaczenia w różnych grupach, w ramach różnego typu wydarzeń oraz działań promocyjnych, także w formie online – od najmłodszych po seniorów. Ich pokłosiem był m.in. autorski projekt radnych sejmiku młodzieżowego województwa świętokrzyskiego oraz młodzieżowej rady gminy Miedziana Góra pod nazwą Smog Out, obejmujący zajęcia edukacyjne z zakresu jakości powietrza i walki ze smogiem. Młodzieżowy sejmik powołał także komisję ochrony środowiska o realnym oddziaływaniu na tworzone właśnie regionalne dokumenty i decyzje władz regionalnych w kwestiach dotyczących środowiska. Przede wszystkim jednak projekt RDI2CluB przyczynił się do zainicjowania dyskusji na temat biogospodarki i gospodarki obiegu zamkniętego, w chwili gdy region świętokrzyski formalnie redefiniuje kierunki rozwoju na kolejne lata. Po raz pierwszy biogospodarka wymieniona została z nazwy w tak istotnych dokumentach jak Strategia Rozwoju Województwa Świętokrzyskiego 2030+ oraz Regionalna Strategia Innowacji.

Co robi samorząd

Ponadto uznając, że bardzo ważnym narzędziem realizacji jakichkolwiek zadań jest edukacja ekologiczna, przez cały czas prowadzimy kampanie edukacyjne, np.: „Czym palę w piecu, tym oddycham”, „Nie rób świata na szaro” – poprzez organizację konferencji, warsztatów, upowszechnianie filmów, spotów oraz rozmów z ekspertami, ulotek, materiałów informacyjnych, czy plakatów. Ponadto na stronie urzędu marszałkowskiego www.swietokrzyskie.pro zostały utworzone dedykowane zakładki: OCHRONA POWIETRZA i GOSPODARKA ODPADAMI, a także na facebookowym profilu urzędu RDI2Club_Swietokrzyskie.

W celu odtworzenia cennych siedlisk przyrodniczych, realizowany jest projekt LIFE4Delta_PL, który jest ściśle związany z szeroko pojętą retencją wody na obszarze tzw. śródlądowej delty rzeki Nidy w pobliżu wsi Umianowice, gm. Kije. Niedostateczne przepływy w lokalnych ciekach oraz brak retencjonowania odpływającej po zimie wody doprowadziły do spadku poziomu jej zwierciadła. Roślinność bagienna została wyparta przez krzaki i drzewa, a bujne i kwieciste łąki zamieniły się w monokultury trzcin. Aby przeciwdziałać niedoborom wody podjęto konkretne działania, które w niedalekiej przyszłości wpłyną na zwiększenie retencji na łąkach. Dzięki piętrzeniu na zastawkach, możliwe będzie nasycenie profilu glebowego doliny. Biorąc pod uwagę obszar realizacji projektu i powierzchnię łąk, na których woda będzie się rozlewać, przy stosunkowo małym nakładzie finansowym powstanie ogromny zbiornik słodkiej wody (ok. 3 mln m3). W przypadku anomalii pogodowych udrożnione cieki pozwolą sprawnie odprowadzić zmagazynowaną wodę robiąc miejsce nowej, a tym samym przyczynić się do ograniczenia ryzyka wystąpienia lokalnych powodzi lub podtopień, spłaszczając potencjalną falę powodziową. Analogiczne działania podjęte zostały w  największym w województwie świętokrzyskim kompleksie lasu łęgowego w Młodzawach k. Pińczowa, gdzie niedobory wody zaczęły zmieniać leśne siedlisko. Podobnie jak na obszarze Delty, tak i tutaj magazynowana będzie woda w ilościach wystarczających do wystąpienia przepływu powierzchniowego. Zretencjonowana na obszarze projektu woda przyniesie życie nowym pokoleniom ekosystemu. Poprawi lokalny mikroklimat. Zainicjuje odtwarzanie siedlisk tworząc tereny atrakcyjne dla zasiedlenia przez rzadkie gatunki roślin i zwierząt, jednocześnie stając się atrakcją turystyczną. Racjonalnie prowadzone piętrzenia wody ograniczą jednocześnie ewentualność występowania lokalnych podtopień lub powodzi.

Tekst opracowany przez Redakcję TOGETAIR